en le

1 ï (

| vh hel / ê ee

\ VW Û MOV,

Ë

Wols ig

eN re

wv

„5660. Es

TIJDSCHRIFT

voor

NATUURLIJKE GESCHIEDENIS ex PHYSIOLOGIE.

Al

TIJDSCHRIFT

VOOR

NATUURLIJKE GESCHIEDENIS

UITGEGEVEN

DOOR

J. van DER HOEVEN, u. Do.

PROF. TE LEIDEN, EN W. H. pe VRIESE, u. DD.

PROF. TE AMSTERDAM,

ACHTSTE DEEL.

nmmr ad nd ad

TE LEIDEN, BIJ S. EN J. LUCHTMANS. 1841.

INHOUD

VAN HET

ACHTSTE DEEL.

IT, OORSPRONKELIJKE STUKKEN.

1. R‚ B. vas vex Boscu, Enumeratio plantarum Zeelandiae belgicae indigenarum, . bl. 1—55. 2, J.N. Ramaer, Iets over de Darmvlokjes, volgens Professor Berres. …. « bl. 56—70. 3. A. Braxrs, Bijdrage tot de kennis der mond- deelen van eenige vliesvleugelige gekorvenen (@nsecta hymenoptera). (PL I. tegen over bL126). … . *-. .… « «,bl,71—126. 4. Dassen, Iets over de Polypenstokken, ge- vonden te Groningen in den Hondsrug. bl,

127—152. 5. Lurren, Ontleedkundig onderzoek van een voet met zeven toonen. . … bl, 153-161.

6. W.H. pe Varese, Bijdrage tot de morpho-

logie der bollen. (PI. II, tegen over bl. 178). bl. 162178.

7. P. Harrixa , Gissingen betreffende de eerste vorming der cellen en derzelver kernen in plantaardige en dierlijke weefsels, gegrond op het onderzoek van anorganische praccipi- taten, (PI, II, tegen over bl. 202). bl.179—202.

8. H.C. van Harn, Nieuwe bijdragen tot de Ne- derlandsche Flora. . … bl. 203-259.

9. F. Dorr, Bijdrage tot de Flora Leidensis, bl. 261—269.

10, J. var pen Hoeven, Groote bloedschijfjes bij Cryptobranchus japonicus, „ bl. 270-272,

11.

12,

VI

J. van per Hoeven, Over de soorten van het geslacht Zimulus. . « « « bl. 273-276. J. L. C. ScurorveR VAN DER Kork , Bijdra- ge tot de Anatomie van Sfenops Kukang

ycticebus Jávanicus.) (PL, V. tegen over

13,

14.

bl,.336).. on a. 4 waw wee Dlt 277356. J. van per Hoeven, Eenige aanteekeningen over het geslacht Stenops van Irrraer en de daartoe behoorende soorten. (Pl, VL en VIE - tegen over bl. 348). . . . bl.337—348, F. Jorxenvan, Uitstapje naar de bosschen van de gebergten Malabar, Wayang en Tiloe op Java. ea oee Dn

IL, BorxKsescrouwine, LerrreekusDice Be- ©

an

RIGTEN EN VERTALINGEN,

W.H. pe Varese, Herinneringen aan F.J. F. MRYENs. e … neen Melker ven Did ude J. van per Hoeven, Verslag van N, Jory, Histotre d'un petit erustacé (Artemia salina Leäcn)etc. vate DI SOR J. vas ver Hoeven, Verslag van A. Waesen,

- Fossile Veberreste von einem Affen und eini-

ge andern Säüugthteren aus Griechenland — en van denz. Beschreibung einiger neven Wager! on, lose ge Eb J. van per Hoeven, Verslag van J F. BRANDT, Spicilegia ornithologica nova, Fascic. IT.

bl. 44, 46, J. van per Hoeven, Verslag van J. Mürrer »

Veber die Lymphherzen der Schildkrötene * bl, 46, 47.

6.

7.

8,

12.

13.

4.

15.

16,

VIE

J. van per Hoeven, Aankondiging van O, Kösruin, Die mikroskopische Forschungen im Gebrete der menschlichen P histologie. bl. 48. C.A. Beresma, Eenige Aanmerkingen betref- treffende J. Lieria, die organische Chemte. bl. 4965. J. van per Hoeven, Verslag van J. Excer, Veber den Hirnanhang und den Trichter, bl. 65, 67. J. van per Hoeven, Verslag van K‚, Voor, Zur Anatomie der Amphibiën. bl. 68, 69. J. VAN DER Hoeven, Verslag van F, Wir, Beitrüge zur Anatomie der zusammenge- sefzten Augen. …—… … ve …'… bl; 69, 70. J. van per Hoeven, Verslag van C, A. S. Senourze, Echiniscus Bellermanni bl. 71,72. J. vas per Hoeven, Nog een woord over Kororaa’s gevoelen aangaande het trapsge- wijze ontstaan der bewerktuigde wezens op ENE NAAPOD AE ee 72. J. van ven Hoeven, Verzameling van berig- ten over Ampiorus lanceolatus , eene visch- soort uit de orde der Cyclostomata. (PI, IV BEREN Over: DIGDE PN Cs DI 7903. J, van per Hoeven, Verslag van D. F. Escue micur, Anatomisk-Physiologiske Undersö- gelse over Salperne. . . . bl. 93—97. J. vas pen Hoeven, Verslag van D. F‚ Escu- RICHT, Anatomisk Beskrivelse of Ghelyoso- ma Mecleayanum. . . . . . bl. 98, 99. J. van pen Hoeven, Verslag van H. Sran- NIUus, Erster Bericht von dem Zootomisch-

17.

18.

19,

20.

21.

22.

23.

24,

27.

VI

physiologischen Institut der Universität Rostock. . « « « « « « bl. 99, 100. J. van per Hoeven, Verslag van F. b, Frerscr- MANN, Munus natal. anatom. de novis sub lingua bursis. « « « « … bl. 100, 101. J. van per Hoeven, Verslag van A. E‚ Gau- BE, Actininiën, Echinodermen und Wür-

mer des Adriatischen und Mittelmeers. bl, 101—107.

J, van pen Hoeven, Verslag van E‚ G. Zap- pAcH, de Apodis cancriformis Scnaerr.

anatome et historia evolutionis. « „ bl. 107—112,

J. var per Hoeven, Verslag van A, n'Or- BIGNY, ! Homme Américain. « bl. 113—116, W. H. pe Varese, Verslag van M. Lemarne, Tconographie des Cactées. . bl. 117, 118. W.H. pe Varese, Verslag van H. R. Goer-

PERT, Ueber den Bau der Balanophoren. bl. 118-122,

W. H. pe Vriese, Verslag van H. F. Link, Filieum Species in Horto Regio bot. Bero- ins oe varwerve nes stoa ierds bled 22taá W.H. pe Varrsr, Verslag van Pépin, Per-

sistance de la vie dans les végétaur etc. bl. 124—131.

W.H. pe Vriese, Verslag van A. P. pr Cav- DOLLE, Ficus Saussureana. bl. 131, 132.

. W.H. pe Vriese, A. P. pe CANDOLLE; ne-

erologische aankondiging. « bl, 133, 134. Prijsvraag der eerste Klasse van het Konink- lijk Nederl, Instituut. . … « bl, 135, 136.

___—

ENUMERATIO PLANTARUM, ZEELANDIAE BELGICAE

INDIGENARUM;

AUCT.

BEH van Aen BOSUH: M.D.

Enumerationem plantarum, in Zeelandia Belgi- ca hucusque detectarum, edituro pauca mihi lubet praemonere, quibus scriptiunculae rationem et consilium breviter exponam , eamque , tenuem quippe et imperfectam, ab immaturitatis culpa excusare tentem.

Regiones patriae nostrae, quae Germaniam et Belgium meridionale tangunt , respectu plantarum, quas proferunt, parum coguitae merito dici pos- sunt.[ Quo nomine Zeelandiae quoque insulas iatel- lectas volo, quae, a Scaldis ostiis amplexae , Flan- driae utrique septentrionem versus confines sunt] Quam ob rem non mirandum ,‚ parvum esse planta- rum Belgii septentrionalis indigenarum cognitum numerum, quod soli extensionem , ejusque situm geographicum et geologieam dispositionem. Neque etiam dubitandum, quin regioues lace, debito studio perlustratae , satis notandum incrementum plantarum nostratium numero sint additurae, ple-

MAT. ripscnHrR. D, VIII, St, 1, 1

2

niorque nobis inde cognitio Florae Belgii septentrio- nalis sit futura. Quamvisitaque merito honore ce- lebrandus sit Cl. van Harr, qui, undique collectis elementisdispersis, Floram Belgi septentrionalis anno 1825 eonscripsit ediditque anno 1836 sup- plementum ejus primum, quibus inchoatum paene studium plantarum indigenarum bono successu incitavit; tamen in his non esse subsistendum , sed contra quemvis, pro viribus, operiilli observa. tiones addere novas vel emendatas oportere, exi- stimo. Et hoe quidem consilium mihi erat Enu- merationem hanc edenti, tum ut huic proposito quantumpote satisfacerem, tum, ut magnam plan= tarum, quas regio nostra alit, rariorum copiam ostenderem nostrisque Botanophilis suaderem, ut hue quoque iter teneant, Florae nostrae divitijs cognitionem suam et herbarium aucluri. Eorum- que inventis et observatis, siquidem participem il- lorum me facere velint, quod enixe rogo, bonis meis rebus, ego optime fruerer, Illis autem affir- mare audeo, 600 circiter speciebus, hic enume- ratis, vix dimidiam plantarum nostrarum vascu= larium partem contineri. Nam, exceptis paucis, ex aliorum auctoritate receptis , omnes reliquas per parvum temporis spatium, scilicct ex anno 1837, ininsulis Walcheren et Zuid-Beveland ipse collegi; quarum hanc quidem regionem, quippe domi meae proximam, sedulo paragravi, illam vero ter tantum vario anni tempore per paucas dies adire potui. Restant ergo fere incognitae Schouwen , Zeeuwsch-Vlaanderen , Noord-Beve= land, Tholen. Longiori in hasce insulas vel diu-

3

turniori excursioni obstabant impedimenta variae indolis; prae caeleris regionum situs remotus, Me- dicique exspectantis major quam praxin factitantis servitus.

At, si quis maneum et incompletum Catalogum plantarum nostrarum titulo, quem gerit, profe- rentem me reprehendit, cogitet is velim , vix ali- quid prius actum esse in disquisitione plantarum nostrae regionis , nobisque non esse, quod sciam, qui huic studio ardenter et assidue operam na- vent, neque unius hominis viribus tale opus ab- solvi posse. Eo autem consilio, quod supra dixi, Catalogum edendum esse putavi, ut, quibus in- digeo quam maxime observationibus aliorum ea augere et emendare possim, quae ipse de plantis nostris sedulo notavi, Quod si ex votis mihi suc cedat, praeterlapso uno alterove anno, supple- mentum hujus Enumerationis in lucem proferre po- tero, talique ratione edendam aliquando Floram Zeelandiae sensim praeparare,

In elaboranda Enumeratione ‘universe ducem seculus sum Synopsin Florae Germ. et Helvet. CL. Kocurr, tum Rercuengacnranam Floram Germ. ezcursoriam, Praeterea, quantum per parvam librorum supellectilem licuit , varios adii auctores, eumque illorum in speciebus novis aut dubiis citavi, qui optime plantam meam interpretari videbatur. Nam ut suis oculis videre suoque uti judicio summum sit in studio Naturae monitum , tamen sententiam propriam magistrorum in scientia auctoritati sub- scribere tironem decet. Speciebus vero sponta- meis plures addidi cultas; easque inprimis, quae

1*

Á

sive in agris, sive in pomariis educuntur, omissis is, quae tantum in hortis vel in oleraceis, orna- mentì ususve gratia, coli solent, nisi hae frequen- tius efferatae oacurrant. Denique praeter species, quas ipse observavi, recepi quoque, quae ab auc- toribus Zeelandiae tribuuntur, tum et quas off- ciose mecum communicarunt viri doct. am. F, Dozr, J. Wrrewaar, Jr., Leidenses, F. Z. Er- MeriNs, L. J. pr Maare, G. B. C. van per Feen, Medioburgenses, J. N. van veR Grre, Ziericeënsis, praeposito signo (*), siquidem spe= cimina indigena non viderim, additoque citato auctoris vel inventoris nomine,

Quod superest Botanicos nostrates, quibus stu- dium plantarum indigenarum cordiest, rogo, ut, per litteras mihi communicare velint, si quae in Enumeratione mea, exceptis signo (*)_notatis, desiderio ipsis dignae videantur; cui ego pro viri- bus lubenter satisfaciam, sperans, fore ut selec- tum ex plantis indigenis , quarum speciminibus Herbarium meum caret, ipsorum vero abundat, mihi concedant,

-„PLANTAE VASCULARES,

Class. T. Exogeneae Dicotyledoncae.

Subclass. 1. TEALAMIFLORAF.

Ord. RANUNCULACEAE. Juss.

Clematis Vitalba. W. ZB. ZV. rara (Ll). Thalictrum flavum. W.

« minus. £. dumosum. Koch. Synops. Fl, Germ. et Helv. p. 4. W.

A speciminibus indigenis Zh. mzinoris, prope Bloemendaal et in Dorenwaard lectis, differt hoe : habitu ramosissimo maximeque diffuso propter folia et pedunculos, horizontaliter fere a caule ejusque ramificationibus distantes.

Caeterum caulis validus, pedaliset ultra, pro- fundius sulcatus, purpurascens ; rami inferiores 2-3ni; petioli pubescentes; folia ampla, jugis remotis, foliolis 3-lobis, lobis lateralibus obtu- sis, intermediis truncatis, acuminatis. — Syno- nyma: Th. majus. Sm. Fl, Britt. ed. Römer p. 585. Th, dunense. Dum, Prodr. Fl, Belg. p. 126. (ex Lej. et Court, Comp, Fl. Belg. p- 207.)

(1) Literis initialibus insulas mostras indicavi, in qui- bus species enumeratae lectae sunt, omissa omni additione pone eas, quae omnibus communes cen- sentur. W == Walcheren, ZB =s Zuid-Beveland, NB =z Noord-Beveland, S = Schouwen, Th = Tholen, ZV == Zeeuwsch-Vlaanderen.

Flores non vidi, Fructiferum legi, Julio men- se exeunte, aan de noordelijke helling der dui- nen tusschen Domburg en Westkappel.

Anemone Ranunculoïdes. W. Myosurus minimus. W. ZB. Ranunculus aquatilis. «. peltatus, Koch, Syn. p. 11. « « f- truncatus. Koch, « « y-tripartitus. Koch, Sturm. Deutschl, Flora. Bd, XVI. tab. 28! ZR. #ri- partitus. Nolte, Novit. Fl, Holsat. p. 51. ZB,

« « Ö. pantothrix. Koch,

« « €, succulentus. Koch.

« Flammula. W.

EN Lingua. ZB. rarus. Occurrit glaber

(R. L. « glabratus), et pubescens (R.L, @. hirsutus. Wallroth, Sched, crit. p, 288.).

« Ficaria,

« Auricomus. W. rarus, comm, am. de Marrée.

« acris.

« repens.

« « __ B. prostratus. DC, FL. Fran.

4642, B. ex van Hall, FI. Belg. Sept. I. p. 420. Sibi quidem constans, nec tamen specie diver- sus. Flores interdum minimi occurrunt, quo- rum petala sepalis paulo tantum sunt majora. In arenosis humidis reperitur. ZB,

« bulbosus.

« Philonotis. Ehrh, vulgaris. « sceleratus.

« arvensis. ZB.

* Caltha palustris, W. ind, am. v. d, Feen,

7 Eranthis hyemalis, Salisb, W‚, comm. am. de Marrée,

Ord. Berpenipeag. Vent.

Berberis vulgaris. W.

Ord. Nrurrnaracear. DC.

Nymphaea alba. Nuphar luteum. Sm.

Ord. Paráveracear. DC.

Papaver Argemone. ZB.

« __Rhoeas, a, ovale. Dum, ex Lej.et Court, 945.

« « B. globosum. Dum. ex ïsdem ; haee varietas raro occurrit pilis appressis var . y., aegrius tunc a P. dubio distinguenda.

« ‘ « _ ye.strigosum. v. Bönnighau- sen. Prodr. Fl. Monast. 659. ZB. Pilis pedun- culorum arcte appressis.

« _ officinale. Gm. Colitur rarius,

« ___somniferum, Colitur.

Chelidonium majus.

Ord, Fumarraceag. DC,

Corydalis digitata. Pers. W. « claviculata. DG. W. Fumaria officinalis. W. comm. am, v.d, Feen. ZV.

Ord, Crucirenar. Juss.

Trib. Siliguosae, Koch.

Cheiranthus fruticulosus. ZB. in ruderibus arcis Ostende,

8

Nasturtium officinale. R.‚ Br.

“le ve Amphibium. R. Br. W, ind. am, v.d. Feen.

« sylvestre, R. Br.

« palustre. DC.

Barbarea vulgaris. R, Br. W.

«_ stricta? Andrz, Koch. Syn. p. 36. Reichenbach. Fl. Germ. excurs 4355.

Ex uno specimine, ad latus fossae prope Goes lecto , pene deflorato, emarcidis foliis ra- dicalibus , speciem certo_cognoscere nequeo. Habitus vero plantae ramosus, strictus, siliquae arcte cauli appressae , petala angusta hanc, nec praecedentem, speeiem indicare videntur. Reticere nolui, quamyvis dubiam, quia specics hujus generis, Europae mediae et occidentali propriae, apud nos nondum rite distingui viden- tur. Cf. v. Hall. 1. 1. p. 828,

Cardamine sylvatica. Link. Koch. Syn. p. 43. Rchb. exc. 4303. Rehb. exsicc. 1580. Fl, Bat. 126. (C. hirsuta.) W. ZB. passim frequens.

« hirsuta. Koch. Syn. 43. Rchb, exc. 4304. Rehb. exsicc. 1581. W. frequens. ZB, rara. Auctoritatem amplexus Cll, Nolte, Koch, Reichenbach, species has distinxi, in qui- bus vero sapiens Cl. Fries effatum agnovi: ‚‚ Characteres non eficiunt species; multae va= „ rietates eximiüis et constantibus pollent, plures „optimae species parum palpabilibus. In vita „et historia diversa specierum essentiam pono, ' Mantissa 1. Novit. Fl. suec. p. 82.

« pratensis,

9

» Malcolmia maritima. R‚, Br. Indigenam indicat Dodonaeus. Cruydtboeek. Antw. 1644, p. 235. Sisymbrium officinale. Scop. « Sophia. « Alliaria. Scop. « Thalianum. Gaud. W. Erysimum Cheiranthoïdes. W. comm, am; v. d, Feen. Brassica oleracea. Colitur multis varietatibus. « _ Rapa. «. campestris. ZB, Syn. B. campestris, Sm. v. Hall. 773. « « _ @. sativa. Colitur, Syn. B. asperifolia. B. Rapa. v. Hall, 775, B. Rapa. y. annua. Koch. Syn. p. 54; « _ Napus. «. oleifera, Koch. « « B. annua. Koch. « nigra. Koch. W. Syn. Sinapis nigra. L, Bat. 250. Sinapis arvensis. ZB. « « B. orientalis. Koch. Syn. p. 55. ZB. rarior. Siliquis retrorsum hispidis. Num S. orientalis? v. Hall. 777; non L. teste Rehb. exc, 4425,

Trib. Zatiseptae. Koch. Alyssum calycinum, ZB, rarum. Draba verna. * Cochlearia officinalis. ZV, « Danica. W. rara. Armoracia rusticana. Fl. Wett. W. ZV. Camelina sativa, Crantz. ZB. rara.

10

Trib, Angustiseptae, Koch.

Thlaspì arvense. ZB.

Teesdalia nudicaulis. W.

* Lepidium sativum, S, ind. am. Dozy.

« campestre, R. Br. ZB. rarius. S, « vuderale. vulgare.

» Hutchinsia petraca. RBr. Th. Teste, Cl, Kops. ap. v. Hall, 739.

Capsella bursa pastoris. Mönch. a. integrifolia, B. sinuata. 7. pinatifida. v. Schlecht, Fl, Bee rol. sec. Koch Syn. p. 73.

Senebiera Coronopus. Poir. vulgaris,

Trib. Zomentaceae, DC.

Cakile maritima, Scop. W.

Ord. Vroragrrag, DC, Viola odorata, « u B. alba. W. rara. « _ sylvestris. Lam. W. « canina, W. «tricolor. «. vulgaris. Koch. W. « « @. arvensis. Koch. ZB. « « 7. (V.) Syrtica. Flörke, ex Rchb. exc. 4517. W.

Ord Drosrracear. DC,

Parnassia palustris, W.

Ord. Porycareár. Juss.

Polygala vulgaris. W.

mm

Ord. Siuexzag, DG,

Dianthus Armeria. ZB, non farus, * Saponaria vulgaris. ZV. S. ind. orù, v.d. Gryp. *Silene noctiflora. W. ind, am. v.d. Féen. Eychnis flos euculi. W.

« __ vespertina. Sibth,

« _ diurna. Sikth, =

« _ Githago. Lam.

Ord, Arsinear, DC,

Sagina procumbens. « __ apetala. W. ZB. comm. am. Wttewaall, Spergula arvensis. « _ nodosa. W. Alsine marina. «. minor, Koch, Syn, p. 111. Syn. Arenaria salina. Sér, v. Hall, 581. Bat, 367? « « B. obesior. Koch. Syn. Arerna- ria media A, L. v. Hall, 532, marina, Bat. 354! Alsine peploïdes, Wa hl, W. « __tenuifolia, Wahl. ZB, suis loeis eopiose, Pleraque specimina superne pubescunt, neque tamen pilis glanduliferis obsessa sunt, Moehringia trinervia, Clairv. Arenaria serpyllifolia. Stellaria graminea, « media. Vi H. Cerastium vulgatum. L, teste Rchb. exc. 4970. Bracteis herbaceis sepalisque apice barbatis, pe- dunculis fructiferis calycem vix aetpùantibus,

12

Syn. C. glomeratum. B. eglandulosúm, Koch. Syn. p. 121. C.vulgatum v. Hall. 546. excl, plur. Synon.

Gerastium vulgatum @. subviscosum. Rchb, exc. Pilis glanduliferis obsessum. Syn. C. glomeratum. Thuill, (sec. Rchb.) C. viscosum. v‚ Hall. 547. excl. omnibus Syn.

« semidecandrum. W. ZB.

Plerumque pentandrum, peduneculis fructife- ris valde elongatis, bracteis et sepalis late mem= branaceis, apice glabris ; superne glanduloso- pubescens, vel etiam

« « B. glandulosum. Koch. totum glandulis vestitum. Syn. C. elutinosum. Fries. Novit. p. 132. C, viscosum. Fl, Dan. tab. 1211. sec, Rchb. ZB.

« pumilum. Curtis, In Walachriae dunis rarum legi. A praecedente, cui simillimum, differt: habitu gracili, bracteis vix apice sca- riosis, sepalis anguste membranaceis stria her bacea excurrente, Huc C. semidecandrum, Pers, teste Koch.

« triviale, Link.

A C. vulgato diversum: bracteis sepalisque margine scariosis, apice glabris, pedunculis fru= ctiferis calyce duplo triplove longioribus, cauli- bus lateralibus radicantibus.

« arvense. W. ZB. rarius,

Ord. Lisear. DG,

Linum catarcticum. ZB. « __usitatissimum, Golitur.

13

Ord. Marvaczar. R, Br,

Malva sylvestris, « _ rotundifolia, Althaea officinalis. Vulgaris.

Ord, Tirracear. Juss. Tilia grandifolia. Ehrh. « _ parvifolia. Ehrh. Coluntur. Ord. Hryrericinear. DG,

Hypericum perforatum, « tetrapterum, Fries, ZB. frequens, Syn. H. guadrangulare, Sm. v. Hall. 623.

Ord. Aceninear, DC, Acer Pseudoplatanus, W. « _campestre, Ord, Hrrrocasranrar. DC.

Aesculus Hippocastanum, Golitur.

Ord. Geramaczrar. DC,

Geranium phaeum. W. comm. am. de Marrée, « pratense. ZB. rarum.

« pusillum; ZB, vulgare.

« dissectum. vulgatissimum.

« Columbinum. ZB, rarum.

« molle,

« Robertianum.

« « B. album. Disseminatione

constans, teste Lejeune, Flore de Spa, Révue p. 147,

14

Erodium cicutarium. 1'Hér, bede moschatum, 'Hér, NB, razissimum.

Ord. Oxarrpear. DC,

Oxalis stricta. Koch. Syn. p. 144,

Caule solitario, erecto, sparse puberulo; foliis exstipulatis; pedunculis folium subaequantibus; pedicellis fructiferis erecto-patulis ; stolonibus subterraneis, persistentibus, 2. Plantae color laete viridis,

« _ corniculata, ZB. rara, Koch. Syn, p. 144,

Caulibus diffusis pubescentibus basi radican- tjbus; stipulis oblongis petiolo adnatis ; pedun- culis folio brevioribus; pedicellis fructiferis re= fractis; radice ramoso-fibrosa, stolonibus nul- lis. ©. Plantae color glaucescens, Icon bona in Dodon. Cruydtb. p. 918:

Subelass. 2. CALYCIFLORAE.

Ord. Rraunear. R. Br. Rhamnus cataretica: ‘Indigenam testatur N ylandt, … Herbarius. Amst. 1682, p‚ 53,

Ord. PAPILIONACEAE. idee

…Frib. Loteae. DG: Ulex Europaeus. ‘W. rarus;’ Spartium scoparium. W. ZV,

Trib. Anthylitdeae. Koch.

Ononis spinosa. ZB. vulgatissima. « « ___g. flor. coerulescentibus:

15

Ononis repens. W. ZB. rara. Anthyllis vulneraria, Dodon. Ceuydtb. p. 880.

« maritima. Schweigger in Hagen. Chlor. Boruss. 265. ex Koch. Syn. p. 159, Rehb. exc, 3317. v. Hall, 8162.

Flexuosa , diflusa , 3 —8t pedalis, e radice ra- mosissima , capitulis axillaribus terminalibusque, Mense Julio incredibili copia inveni aan de bui tenhelling der duinen, palendeaan den noor= delijken hoek van den [Vestkappelschen dijk.

Trib. Trifolieae, Koch.

Medicago sativa. Golitur,

« __lupulina,

« « _@- Bönningh. Prodr. Fl. Mo- nast. p. 226. ZB. Leguminibus glanduloso-pilo= sis, pilis patentibus articulatis.

«__ maculata, Willd, ZB, passim frequens. S. Ineaute a Cl, v. Hall. p. 840. cum M. muri- cata confusa, quacum vix nisì obiter visa con- venit. Differt ab illa pedunculis. 2 — 3 floris, folio 2plo 3plove brevioribus, leguminibus bré- ve conicis, anfractibus 5 laxiuscule-incumben- tibus oblique-venosis, margine lato, 4-carinato distiche spinigero , spinis e basi “compressa me dio pellucida setaceis, curvulis, intricatis, pe- tiolis pedunculisque sparsim pilosis, pilis arti- culatis, foliolis maculam nigram disco” gerentie bus. Koch. Syn. p. 163. Rchb:exc.:8239. Moris. Hist, S, IL t: 15. £. 17. see Koch.

« minima Lam. ZB. rara, Th,

Melilotus officinalis, Willd,

16

Trifolium pratense.

« « B. flor. albis,

« ___arvense.

« __ fragiferum. Vulgare.

« __ repens.

«___ procumbens. «‚ majus. Koch,

Syn. T. campestre. Schreb, in Sturm. Heft. 16. t. 13. v. Hall. 848,

u « B. minus. Koch,

Syn. T. proeumbens, Schreb, in Sturm. t. 14. v. Hall. 849.

« __ filiforme.

« « B. minimum, Koch.

Lotus corniculatus,

« « B. hirsutus. (7.) Koch. W.

Syn. ZL. c. p. crassifolius. Pers, v. Hall p. 840. j « « y. tenuifolius. (ò.) Koch. ZB. « major. Scop, W. non rarus. Koch. Syn. p. 178. Syn. L, corn. fp. uliginosus. Hoffm. v. H. 852. . excl. Syn. Thuill,, ad var. 6. praecedentis referendo.

Trib, Hedysareae. DG. Onobrychis sativa, Lam. ZB. Golitur.

Trib. Vzcieae. DG. Vicia hirsuta. Koch. ZB. rarior. « tetrasperma. Fl. Wetter. ZB. vulgaris,

« _Cracca. « Faba. Colitur.

17

Vicia sepium. W. comm, am. v. d. Feen. « sativa, « _Lathyroïdes, W.

Pisum arvense. « _ sativum. coluntur.

Lathyrus Nissolia, ZB, rarissimus.

Pedunculis 1 —2 floris, petiolis foliiformibus lanceolatis, cirrho destitutis, stipulis subulatis, basi semihastatis. — Flores purpurei. Semina tuberculato-scabra, Dodon. Pempt. 529. £‚ 1. sec. Koch, Syn, p. 199.

« tuberosus. ZB, vulgaris,

« pratensis,

Trib. Phaseoleae. DG.

Phaseolus nanus.-W, ZB. colitur,

Ord. Aarreparear, Jusgs,

Prunus spinosa. ZB. vulgaris, « insititia. ZB. quasi spontanea. « domestica, culta et in pomariis et sepi- bus efferata, « _ Cerasus, « _avium. W. quasi spontanea. Utraque in. numeris fructus varietatíbus colitur. « __Padus. W.

Ord, Rosacrar. Juss. Trib, Spiraeaceae. DG, Spiraea Ulmaria. Trib. Dryadeae, Koch,

Geum urbanum, xar. mijpsceR, D. VIII, St, 1. z

18

* Geum rivale. S. ind, orn. v‚ d. Gryp. ; Rubus Idaeus. W. « caesius. « __ fruticosus. Reliquos, in regione nostra a me lectos, se- pono, donec fontem laudatissimum adierim. Fragaria vesca. Potentilla anserina. *__« argentea. W. ind, am. v. d. Feen, « reptans, Tormentilla, Sibth.W. Cf, Flora. 1840, p. 369. « « g. petiolata, W. rarior. Foliis inferioribus quinatis, mediis ternatis, sum- mis simplicibus , cunctis petiolatis, petiolis raro toti , semper fere dimidiae folioli intermedii lon- gitudini aequabibus. Num hue P, proeumbens 2 Grew. Cf. Drejer, Fl. exc. Hafn, p. 185. *__« nemoralis. Nestl. W. repertam ab orn. Wils ind. am, Dozy. Agrimonia Eupatorium,

Trib. Roseae. DC.

Rosa spinosissima. W. comm. am. v. d. Feen,

« canina. « vulgaris. Koch.

« « ___p. dumetorum. Koch,

« « y. collina. Koch. W .ZB.

« rubiginosa.

«tomentosa. Sm. ZB. salis frequens, : Hujus quoque generis multas formas, defi-

ciente supellectili literario, non rite determi-

mandas, reticere cogor.

19

Ord. Saxcursorsrar, Lindh,

Alchemilla vulgaris. ZB. rara. S. « arvensis. Scop. ZB. frequens.

Ord. Pomacrar. Lindl. Crataegus oxyacantha. Bat. 399. (C. oxyacanthoï- des). « monogyna. Jacq. Bat. 398, (C. ozya- cantha). Mespilus Germanica. colitur. Cydonia vulgaris. Pers, colitur. Pyrus communis. colitur, « _ Malus. colitur, in W. efferata. Sorbus aucuparia. W.

Ord. Osacznanrar. Juss.

Oenothera biennis. W. _ Epilobium angustifolium. WW.

« hirsutum. W. ZB. vulgare.

« parviflorum, Schreb.

« montanum.

« virgatum. Fries. W. in dunarum val- Iibus,

Puberulum, ex adscendente basi strictum. Foliis lanceolatis, a basi sensim angustatis, re- mote denticulatis, basi rotundata subsessilibus, opacis, inferioribus oppositis, in lineam combi- natam utrinque decurrentibus , stigmatibus in clavum coalitis vel subpatentibus, Cf. Koch. Syn. 241. Rchb. exc. 4089.

« tetragonum, ZB, non rarum,

« roseum. Schreb, NB. rarum,

2.

20

Circaea Lutetiana. W. Ord, Haronaazrar, R. Br, Myriophyllum spicatum, ZB. Ord. Hieeurimear., Link, Hippuris vulgaris. ZB. loco unico, in quo non flo- ruit ultimo biennio. Ord. CarrrrRrcurnear. Link,

Callitriche sessilis. (DG.) «, platyphylla. Se hlech- tend. Syn. C. verna L. C.v.a. v. Hall. 5, « « ___. heterophylla. Spenn. Syn. C. intermedia. plurim. auctt. C. ver.

na. B. v. Hall. « « « y. isophylla Schlech- -

tend, Num C. aufumnalis 2 v. Hall. Linnaei enim planta ad rarissimas pertinet.

« « _ ò.leptophylla. Schlechtend. C. verna. y. v. Hall. Cí. Schimp. et Spenn. FL. Frib, I. p. 28.

Ord, CrRATOPEYILEAE. Gra ye Ceratophyllum submersum. ZB. vulgatissimum, Ord. LrYrrRARIEAE, Juss. Lythrum Salicaria, Ord. Cucuasrracear. Juss.

Bryonia dioica. ZB, frequens. Mas feminâ rarior.

Ord. Screnaxrrear. Link,

Scleranthus annuus, ZB. rariors

21

‘Ord. Crassuracgag. DC. Sedum Telephium. W. ZB. Numquam flores al- bidos in indigenis vidi, « acre. Sempervivum tectorum. quasì spontaneum,

Ord. Grossvranrear. DG, Ribes Grossularia. «. glanduloso-setosum, Koch, Syn. p. 265. ZB. in sepibus efferatum. Syn. R. Grossularia. L. « « B. pubescens. Koch. W. Syn. R. uvacrispa. L. v. Hall. 293. « rubrum. W. ZB.

Ord. Saxrrracrar, Vent, Saxifraga tridactylites. W. ZB,

Ord. Unzerrirerag. Juss.

Trib, Hydrocotyleae. Spr. Hydrocotyle vulgaris, W,

Trib. Santculeae. Koch.

Eryngium campestre. ZB, passim frequens. « maritimum. WW.

Trib. Ammineae. Koch. Apium graveolens. vulgare. Aegopodium podagraria. 3 Carum Bulbocastanum. Koch. Ind, Dodon, Cruydtb, p. 538. Syn. Sum Bulboc, Spr. v. Hall. 374,

9 mia

Pimpinella magna. ZB. rarior. Berula angustifolia. Koch. ZB. rarior. Syn. Stum ang. L. v. Hall, 371. Bupleurum tenuissimum, ZB. passim frequens. S, Koch. Syn. p. 288. v. Hall. 3472. p. 782,

Trib. Seselineae, Koch. Oenanthe fistulosa.

« Phellandrium.

« _ Pimpinelloïdes. v. Hall. 353. Rchb. Fl. exsicc. 1359? W. S. non rara.

Dubie a Lej. et Court. (p. 235.) ad Oe, Lachenalii. Gm. refertur, quorsum icon apud v. Hall. citata (Engl. Bot. 347.) pertinet. De speciminibus’ mancis sententiam proferre nolo.

Aethusa Cynapium, * Crithmum maritimum. Ind. Gorterus, Fl. VII.

Prov. 1814. 254.

Trib. Angeliceae. Koch.

“ Angelica sylvestris.

Trib. Peucedaneae. DG.

Pastinaca sativa. Heracleum Spondylium. ZB. rarius.

Trib. Dauctneae. Koch. Daucus Carota, « « ____@. sativus. colitur. Trib. Caucalineae. Koch.

Torilis Anthriscus. Gärtn.

23

Torilis Helvelica. Gm. ZB. ad aggeres rara. Humilis, rigidula, ramis divaricatis; foliis in- fimis bipinnatis, superioribus pinnatis ternatis- ‚que, folio extimo lineari-lanceolato; umbellis longe pedunculatis, involuero monopkyllo vel nullo ; aculeis fructus glochidiatis. Curt FI. Lond. fasc, 6. tab. 23. (nomine Caucalis infe- sta) sec, Koch. Syn. p.314. Rchb. exc. 2909, Flores nivei. Cum praecedente verosimiliter apud nos confusa. « _ nodosa. Gärtn. ZB. passim frequens.

Trib. Scandicineae. Koch.

Scandix pecten. ZB. passim. Anthriscus sylvestris. Hof fm, « Cerefolium. Hoffm. ZB, efTeratus, « vulgaris. Pers, W. ZB. non frequens.

Trib. Smyrneae. Koch,

Conium maculatum.

Ord. Anartraczag. Juss. io Hedera Helix.

Ord. Cararrorraceag, Juss,

Sambucus nigra. colitur. Viburnum Opulus. W. Lonicera Periclymenum. W.

Ord. Srervarar. L,

Sherardia arvensis. ZB, passim, Kubia tinctorum. colitur,

24

Galium tricorne. With. ZB. rarum, S. Koch. p. 339. v. Hall. 1922. p. 764, « Aparine. —« « B. Vaillantii, Koch. ZB. rarum. Syn. G., Vaillantii. DG. v. Hall. 194, « uliginosum. W. « palustre, « verum. W. « __ Mollugo. ZB. passim.

Ord. Varrrranear. DG, Valeriana officinalis,

« « B. minor, Koch. in Flora 1840. p. 359. ZB. passim in pratis udis. Fo- lola lineari-lanceolata vel linearia, integerrima , infima raro paucidentata. É

Valerianella olitoria, Mönch. „ « Morisoniüi. DC. ZB. passim copiose. Koch. Syn. p. 340. Variat:

a. leiocarpa —= Fedia dentata plurim. auctt. Germ. et v. Hall. 40*. p. 712. exel. syn. Cand.)

2: lasiocarpa. ZB. rara cum typo.

Ord. Dresaczar. DC.

„ Dipsacus sylvestris. ZB. vulgaris.

Knautia arvensis. Goult. W.

Succisa pratensis, Mönch. W. comm. am. v. d, Feen.

Scabiosa Columbaria. W, comm,am. Ermerins.

Ord. Courosrrae. Adans. Subord. Coryunrirenar. Vaill,

Trib. Zupatorieae. Less. Eupatorium Cannabinum,

25

Trib. Tussilagineae, Cass.

Tussilago Farfara, Petasites officinalis. Mönch.

Trib. Astereae. Cass. Aster Tripolium. vulgaris. « « pg. radio albo. « « y. radio deficiente. Bellis peérennis. Erigeron Canadensis. Interdum pollicaris, uniflorus. « _ acris, ZB. vulgaris,

Trib. Heliantheae, Cass. Bidens tripartita, « _cernua. ZB. rara,

___ Trib. Znuleae. Gass.

“Inula Helenium. ZV. efferata. Pulicaria dysenterica. Gärtn. vulgaris, Conyza squarrosa. W. ZB, vulgaris. S, Filago Germanica, W. ZB. Gnaphalium uliginosum,

« luteo-album. ZB. rarissimum,

« dioicum, ZB, rarum,

Trib. Anthemideae. Koch. Artemisia Absynthium, ZB.

« vulgaris, « maritima. « « B. Gallica. Koch, Syn, p. 369.

Syn. A. Gallica. Willd. v. Hall. 918, Utraque frequens in liltore marino.

26

Tanacetum vulgare. ZB. non rarum. Achillea Millefolium.

Anthemis Cotula, ZB. vulgaris. Matricaria Chamomilla. Chrysanthemum Leucanthemum.

« Parthenium. ZB. efferatum. « inodorum. ZB. frequens, « « B. maritimum. Koch,

Syn. Pyrethrum mar. Sm. v. Hall. 965.

Trib. Senectoneae. Koch. Cineraria palustris. ZB. passim frequens. W. Senecio vulgaris,

« __ viscosus. W. « _ Erucifolius. ZB, vulgaris, Koch. Syn.

p. 97. Syn. S. fenuifolius, v. Hall. 939, « __ Jacobaea.

Subord. Crnagocervarar, Vaill,

Trib, Carduineae. Cass.

Cirsium lanceolatum. Scop. « ___ palustre. Scop.

« « B. flor, albis. « arvense. Sc op. « « B. flor. albis,

Carduus crispus, W. « __ polyacanthos. Curt. ZB. uno loco. Foliis decurrentibus, sinuato-spinosis, glabrius- culis; anthodiis globosis, aggregatis , subsessi- libus, squamis linearibus, arcuato-patentibus.

27

_ Curt. Lond. IT. 1. 169. Rchb exc. 1894, Syn. C. Acanthoïdes, Engl. Bot. 973, teste

v. Hall. 900, ab icone Fl. Dan. diversissima. Obscure virens, 2—3E pedalis, rami divergentes ; foliorum infimorum laciniae rotundatae, angula- to-spinescentes ; anthodii squamae aequalis lon- gitudinis, flos purpureo-violaceus. Rchb. 1. 1.

Onopordon Acanthium,

Lappa major. Gärtn. « __ tomentosa. Lam.

Trib. Carlineae. Cass.

Carlina vulgaris. ZB, vulgaris.

Trib. Centaurieae. Less,

Centaurea Jacea, « Cyanus. ZB. rarissima, « Calcitrapa. ZB. miuime rara, W,

Subord Ctcnonacear. Juss.

Trib Zapsaneae, Less.

Lapsana communis.

Trib. Hyoserideae. Less. Cichorium Intybus. W.

Trib, Zeontodonteae. C. H. Schultz.

Thrincia hirta, Roth. ZB. copiose. W. S. «__ hispida? Roth. Dubiusad hanc speciem exemplaria indigena refero,

Leontodon autumnalis,

28

Helminthia Echioïdes. Gärtn. W. ZB. passim. Koch. Syn. p. 122. v. Hall. 874,

Trib. Scorzonereae. CG. H. Schultz,

Tragopogon porrifolius. ZB. rarus. Th, « pratensis,

Trib. Aypochoerideae. Less.

Hypochoeris radicata.

Trib. Chondrilleae. Koch.

Taraxacum officinale. Wigg.

« « B. arcuatum. (ò.) Wimm, et Grab. Fl. Siles Il. 2. p. 225. W. in dunis, Foliis aequaliter runcinatis, laciniis triangulari- integris, margine superiore deorsum arcuato.

Trib. Lactuceae. Koch.

Lactuca Saligna. ZB. rarissima. ZV. Koch. Syn.

p. 432. v. Hall. 865*. p. 727. Sonchus oleraceus. «, integrifolius. Wallr,

« « B. runcinatus. Wallr,

« « 7. lacerus. Wallr. Sched, erit.

Hal. 1822. p. 532,

« asper. Vill. ZB.

« « _ laciniatus.

« arvensis.

Trib. Crepideae. Koch. Crepis biennis. W. «_tectorum. ZB, ‘minime rara. E « _virens, (Vill.)«. capillaceus. Rc hb, exc, 1690,

29

Syn. C diffusa. v. Hall. 825. ex DC. Crepis virens. fl. pinnatifida. Rchb. Syn. C. virens. v. Hall. 884,, quorsum per- tinet C. fectorum Engl. Bot. 1111, test, auctt. Hieracium. Pilosella,

« Auricula. ZB. rarissimum. Koch. Syn, 448. v. Hall. p. 844. « umbellatum. W.

Ord. CamrANvLACBAE, Juss. Jasione montana. W. Campanula rapunculoïdes, ZB, gregarie. Prismatocarpus Speculum. l'Hér. Ord. Prroraczar, Nutt.

Pyrola Rotundifolia. W. rara.

Subclass. 3. CoROLLIFLORAE.

Ord. AouvrrorLracear, DG.

Ilex Aquifolium, colitur.

Ord. Oreaczar. Lindl.

Ligustrum vulgare, colitur, Fraxinus excelsior. colitur.

Ord. Arocyxeag. R. Br,

Vinca minor. W. ZB. efferata ?

Ord, GerrianeAr. Juss, * Menyanthes trifoliata. ZV. Erythraea Centaurium Pers. W. ZB, « pulchella, Fries, ZB, frequens,

30

De formis Cf. Comp. Fl. Germ. Ed, 2. LL. 1. p- 390.

Ord. Corvorvoracear. Juss.

Convolvulus sepium.

« Soldanella. W. in dunis uno loco co- piose. « arvensis.

Ord. Bozaarisear. Desv.

Cynoglossum officinale. ZB. frequens. W. Borago officinalis. ZB, ex hortis elapsa. Lycopsis arvensis. W. ZB. rarior. Symphytum officinale, Pulmonaria officinalis. W. rarior. Lithospermum officinale. ZB. passim frequens. « ‚_arvense, ZB. rarum. Myosotis caespitosa. Schultz, W. ZB. passim. Cf. Koch. Syn. p. 505. Sturm. Heft. 43. t. 8. v. Hall. 231e, p. 770, Bat. 566, « intermedia. Link. ZB. vulgaris. Sturm, LD CO, « hispida. Schlecht. W. Koch. Syn. p.506. Syn. M. collina? Rehb. in Sturm. t, 12 v. Hall. 2342. p. 772. Cum icone Sturm. speciminum meorum habitus non convenit; ob slylum vero calycemque brevem foliorumque disposilionem alienam, ad sequentem ea refer- re nequeo. « _ versicolor. Pers. W. Koch Syn. p. 506. Sturm. t‚ 13. A M. stricta diversa corolla versicolore, stylo exserto.

31

Hyosotis stricta. Link. ZB. rara. Syn. M. arvensis. Rchb. in Sturm. t. 15. 16.

Ord. SorLanear. Juss. Solanum nigrum. « dulcamara. « tuberosum. colitur. Hyoseyamus niger. ZB. passim. ZV. Datura Stramonium ZB. rara. ZV. Lycium barbarum prope Domburg, pariter ac in alis patriae locis, occurrit in sepibus cultum aut efferatum.

Ord. Verzasczar. Bartl, Verbascum Thapsus. Serophularia nodosa. « aquatica,

Ord, Anriarninear. Juss,

Linaria Cymbalaria. Mill, W. « _Elatine. Mill. ZB. frequens. S. « __ spuria. Mill. ZB. rarior. S. « minor. Desf, ZB. « _ vulgaris. Mill, ZB. non frequens. Veronica scuteliata, W.

« Anagallis.

« Beccabunga.

« Chamaedrys,

« « 2. umbrosa, ZB. in umbrosis,

Elatior , 2—3 pedalis, foliis summis petiolatis, racemis pluribus, Num V. Zamtifolia? Hayne. « officinalis, W. ZV,

32

Veronica Serpyllifolia.

« arvensis.

« « __ «, (V.) polyanthos. Thuill. in agris humidis,

« « __@. nana, Lam, in incultis aridis,

« triphyllos, ZB. rara.

« agreslis. Cf, Koch. Syn. p. 530. Sturm, XIV. t. 14. Comp. Fl, Germ, I. 1. p. 28.

« polita, Fries, ZB. minime rara.

Foliis cordato-ovatis , inciso-serralis , laevibus, subglabris ; laciniis calycis ovalis, acutis , nervosis, corollam coeruleam, concolorem aequantibus; capsula turgida, glanduloso-villosa , stylo exserto. Cf. Comp. Fl. Germ, [, 1, p.28. Sturm. t. 16.

Syn. V. didyma. Ten. Koch, Syn. p. 531. «Si haec unquam jure econjungatur cum V. « agresti, equidem sane nescio, quid species sit,” Fries, in Novit. Mant. 1. p. 8l.

« -— Hederaefolia,

Ord, Ororancuoar, Juss, Orobanche Galii, Duby. W. Syn. 0. caryophyllacea. Sm. v. Hall, 725.

Ord Rurnvanraacear. DC. * Melampyrum arvense. Ind. CL Ko ps in Bat. 189. Rhinanthus major. Ehrh. Euphrasia officinalis, « Odontites. « u B. flor. albis, ZB.

Ord. Larrarag, Juss.

Trib. Menthoideae. Benth. Mentha sylvestris. ZB, Bat 209.

83

Mentha aquatica. vulgaris, Bat. 165. « « g. pedunculata. v. Hall, « _ arvensis. ZB, vulgaris. S,

Lycopus Europaeus.

Trib. Satureïneae. Benth.

Origanum vulgare, * Thymus Serpyllum. ZV.

Trib. MNepeteae, Benth,

Glechoma hederaceum. « « B. majus. Gaud. ex Koch, Syn. p. 563. ZB, in umbrosis,

Trib. Stachydeae. Benth.

Lamium amplexicaule, W. ZB. « __ incisum, Willd, W. ZB, rarum. « purpureum, « album, Galeopsis Tetrahit. Stachys palustris. ZB. « « B. ambigua. (7.) v. Hall, 687. p. 814. Bat. 106, quam. etiam huc trahit Nolte. Novit. p.53. ZB. inter segetes. S, sy/- vaticam in insula nostra nusquam vidi, * Betonica officinalis. ZV. * Marrubium vulgare, ZB, ind, orn, Soutend am. Ballota foetida, Lam.

Trib. Scutellarineae. Benth. Scutellaria galericulata, ZB. rara, W.

Brunella vulgaris, NAT, TIJDSCHA, D, VII[. St, 1, 5

34 Brunella vulgaris. $. flor. laete roseis.

Trib. Ajugoïdeae. Benth.

Ajuga reptans. W. comm. am, v.d, Feen, Teucrium Seorodonia, W.

Ord. Vrrnesacear. Juss.

Verbena officinalis. vulgaris,

Ord. Pamruvracrar. Vent.

Lysimachia vulgaris. W. ZB, passim.

« Nummularia. Anagallis arvensis. « « B. fol. super. ternis, « « 7. calyciflora. ZB. Monstrum

elegans, de quo cf. Wimm. et Grab. Fl. Siles. 1. p 179. :

Primula acaulis. Jacq. W. Num indigena ?

Samolus Valerandi.

Glaux maritima,

Ord. -PruunacineaAr, Juss,

Statice Limonium. Armeria vulgaris, Willd.

« « B. pubescens. (7.) Dethard, Comp. Fl. Megapol. p. 28. ZB. RRC: maritima. Willd, S. ind. am, Dozy.

Ord, PrLANTAGINEAR, Juss.

Plantago major. « « B. bracteata. Bracteis foliaceis, «, « _ 7. minima. In marilimis,

35

Plantago lanceolata.

F « Ê- angustifolia. v. Hall. 198. g. p « 7. minima. v. Hall, 198. « maritima, « genuina, Koch, Syn. p. 598. « « fp. dentata, Koch;

« Coronopus.

Subclass. 4. MoNocHLAMYDEAE.

Ord, AmARANTHACEAE, Juss.

Arnaranthus Blitum. ZB.

Ord. Crexoronzear,. Vent.

Trib Salsoleae. C. A. Meyer.

Schoberia maritima. C, A. M.

elf fruticosa, C, A.M. W. ind. de Gorter. p 70.

Salsola Kali. W. ZB. rara.

Trib. Salicornieae, G. A. M,

Salicornia herbacea,

Ad procumbens. Sm. Ind. Dum. ap. v. Hall. p. 5. Diuturniori examine hoc genus in- diget. Interim prae alijs notabiles vidi, quae formae indicantur a Detharding, l, Lp. 3.

Trib Chenopodieae. GC. A, M,

Kochia hirsuta. Nolte. S. comm. am. Dozy. Chenopodium murale, ZB. rarum. « album. «. spicatum, Koeh. Syn. p. 606. Sturm. XVIL tab. 54. Syn, C. album, L. 3*

36

Chenopodium album, f, cymigerum,K o ch. S tu rm. tab. 55, Syn. C. veride. L. « polyspermum. a. cymoso - racemo- sum. Koch. Syn. p. 607. Sturm, tab. 60. Syn. C. polyspermum, L. « « B. spicato-racemosum. Koch. ZB. S. Sturm. tab. 61. Syn. C. acutifolium, Kit. Blitum rubrum, Rchb. Syn. Chenop. — L, « glaucum, Koch. Syn, Chenop. — L. Beta vulgaris. colitur, É

Trib. Atriplicieae, C. A. M.

Halimus Portulacoïdes, Wallr. vulgaris. Syn. Atriplex Port, L. v. Hall. 319,

« __pedunculatus. Wallr. ZB. uno alterove loco gregarie. Koch, Syn, p. 609. Nees ve Esenbeck. Gen. pl. Fl. Germ. fasc, VII. t. 13.

Syn. Atriplex pedunc. L. v. Hall. 3192. p- 780. Atriplex hortensis, ZB, rara (efferata?) Koch. Syn. p. 610.

« patula. Koch. ibid,

Syn. A. angustifolia. Sm, v. Hall. 323.

« « B. microcarpa. Koch, ZB. in arvis arenosis vulgaris,

Perigoniis vix semine majoribus, luculenter muriculalis,

« _ latifolia. Wahl. Koch. ibid,

Syn. A. patula. v. Hall, 322. Bat. 523. A.

kastata. Fl, Dan, 1286, sec. Rchb. exc. 3732,

87 Atriplex latifolia. $. mierocarpa, Koch, « « y. salina, Koch. Utraque in maritimis. « __hastata. Koch. Syn. p. 611. ZB. rarior.

Distinguitur foliis hastatis, profunde sinuatis, concoloribus, calycibus fructus sinuato-denta- tis, dentibus acuminatis.

« __ marina, L. Dethard. 1.1. p.24, Rchb. exsicc. 1473! ZB. rarior.

Syn. A. littoralis. Bat. 352! (et analysis ca- Iycis fructiferi irmmaturi,) Cf, quoque v‚ Hall, 824. in add.

Ab hae differt A. &ttoralis. L. foliis omni- bus linearibus, perigoniique fructiferi figura.

Ord. Porrcorear. Juss.

Rumex maritimus. ZB. Sturm, XVII. t. 17,

« palustris. With, ZB. Sturm. t. 18. Bat. 568, Dentes perigonii fructiferi lacinia anterio- re valvulae in hoc breviores, in illo multo lon- giores sunt.

« __ conglomeratus. Murr. Koch, Syn. p. 613.

Num huc B. acutus? v, Hall, 443; quo scilicet Engl. Bot. 724, pertinet, teste Koch,

« sanguineus, «, viridis, Koch, Sturm, t. 21, ZB. vulgaris.

Syn. A, nemorosus, Schrad. Nees. v. Esenb, Off, PA, 108, 109, 2, Vemolapathum 2 v. Hall, 440.

« « £. genuinus, Koch; Sturm. t. 22, ZB. semel,

Syn, R‚ sanguineus. v. H‚ 441.

38 Rumex obtusifolius. ZB, nonnullis. locis gregarie:

Sturm: t. 25 N. v.,Es. 106.

« _ pratensis. M, et K. ZB, uno loco, v‚ Hall, 44Aa. p. 792. N. v. Es, Suppl. 29!

«-_erispus.

« _ Hydrolapathum. Huds. ZB. uno loco. Koch. Syn. p. 614. v, Hall. 4382. p. 790. Sturm. t, 3l.

« __ Acetosa,

« Acelosella.

“Polygonum bistorta. ZV,

« Amphibium. «. natans, M back ZB, « « p- terrestre, Leers, W, ZB. « Lapathifolium. ZB. « « £. incanum. Koch. Syn. p. 617. ZB. passim, « « y. nodosum. ZB. Bat. 602 « Persicaria, « aviculare, « Convolvulus. « — _ -Fagopyrum. colitur. x « ‘Tataricum. ZV. ind, orn. van der

Trappen in Bat. 598, Ord. Eraracneag. R, Br, Hippophaë Rhamnoïdes. W, - Ord. Arrsrorocuriear. Juss. * Asarum Europaeum. ZV. Ord, Exrzerrear. Nutt.

« Empetrum nigrum, Ind, de Gorter. p. 265.

39

Ord. Eurmonsraczag. Juss. Euphorbia helioscopia. dk Paralias, ind, Dodon, p. 602. « Peplus. « exigua. « Lathyris. ZB, efferata ? Mercurialis annua,

Ord, Uaricear. Juss,

Urtica urens.

« _ dioica. Parietaria diffusa. M, et K, W. ZB. rara. Humulus Lupulus, Ulmus campestris. colitur.

« _suberosa. Ehrh.

« major. Sm. ZB, colitur. Rchb. exe, 1103.

Ord, Jucranpear. DG.

Juglans regia. colitur.

Ord, Curuuirenag, Rich, Fagus sylvatica, colitur. Quercus sessiliflora, S m. « pedunculata, Ehrh, coluntur, Corylus Avellana.

Ord. Sarrciseag, Rich, Salix fragilis. ZB, passim. Koch. Syn. p. 643. v. Hall. 1092. N. v. Esenb. Off. Pl, 91, « alba, N. v‚, Es. Suppl. 17. « « __@. coerulea. Koch. Syn. p. 644.

40

Salix alba. 7 vitellina, Koch. Syn. $. vitellina, L. v. Hall, 1091. N, v. Es. Suppl. 18. « __amygdalina, «. discolor. Koch. Syn. p. 644. Syn. S. triandra. L, v. Hall, 1088, Bat, 494, « _ monandra, Hoffm. Hist. Sal. 1787. Tab. I. f, 1,2, V.1. XXIIL 1. ZB, rarior, N. v. Es.

Suppl. 16. Syn. S. purpurea. Koch, Syn. p. 646, « _ Babylonica. « _ viminalis, « « B. angustifolia, « cinerea, Koch. Syn. p. 650.

Syn. S. acuminata, Hoffm, Tab, VI. XXII, f. 2. v. Hall. 1100. « _ caprea. « __aurita. « repens. a, vulgaris, Koch. Syn, p. 656. Syn. S. depressa. Hoffm. Tab. XV. XVI, _S. repens. Sm. v. Hall, 1095, « « B. fusca. Koch. Syn. S. fusca. Sm. non L., teste Koch; nam v., Hall. 1096? Sola haee species vere spontanea est; zepne omnes in varios usus colunlur. Populus alba. W. spont. ZB. culta. «__ tremula. ZB. rarius colitur. «__pyramidalis, Rozier. colitur. « _ nigra, W. « __monilifera, Ait, frequenter colitur.

ál

Ord. Berouringag, Rich.

Betula alba. Koch, Syn. p. 662. « « B. (B.) pendula, Roth, « « 7. (B.) verrucosa, Ehrh, « _ pubescens. Ehrh, coluntur. Alnus glutinosa, Gärtn. colitur,

Knee

Class. II. Endogeneae s. Monocoty- ledoneae,

Subclass. Ï. PHANEROGAMAE.

Ord, Arismacrar. Juss,

Alisma Plantago.

« « B. lanceolatum. ZB. rarum. Syn. A. Ranunculoïdes. Bat. 283, Specimina interdum occurrunt 11E pedalia.

« natans, ZB, uno loco,

Ord, Bvroxzazg. Rich,

Butomus umbellatus. WW.

Ord. Juxcaaingag. Rich. Triglochin maritimum, « palustre, Ord. Poramzear, Juss

Polamogeton natans. ZB. uno loco, « _ _« _ @- intermedius, (ò.) M. et K: ex Comp. Fl, Germ, I, p. 268.

42

Potamogeton. natans, ‚7. minor. (z) M. et K. ibid.

Utraque cum specie ipsa, at rarior, in, locis aqua derelictis,

« „crispus,

« pectinatus, ZB. vulgaris, Koch, Syn. p. 677. Rchb, exc, 12.

Syn. P. marinum. Bat. 152.

P. marinum L., qualis describitur ab auctt. cit., numguam apud nos observavi, Folia qui- dem “in supra. dicta «specie longitudine, latitu- dine, densitate variant, sed fructum maturum semper video lunatum, ecompressum, laevem, carinatum. _P. marinum. DG. v.-Hall. 225, p. videtur var, tenuifolia P. pectinati. L,

Ruppia maritima, ZB, frequens, N, v. Es. gen. fasc, VI. t. 12,

«___rostellata. Koch. Syn. p. 678. ZB. mi- nime rara. v. Hall. 227“. p. 716. Bat. 361. Zanichellia palustris, «. major. Koch, Syn. p. 679.

« « B. repens. Koch,

« « 7. stipitata. Koch. ZB.

Ord. Narapear, Link.

Zostera marina. ZB. frequens. N. v. Es. gen. fasc,

VL t. 14, £, 15 — 20.

« « ___@. angustifolia, Meyer. Chloris Hannover, 1836. p. 529. Dan. t‚ 1501. ZB. in fundo arenoso Scaldis infer. frequens. Syn. Z. minor. Nolte ap. N. v. Es, tab, cit. £, 1—14, A specie non nisi „magnitudine. diversa; vix nempe ést pedalis ,multoque illa tenerior, quae 2 —3 pedalis esse solet.

wm nd nnen

43

Zostera nana. Roth. ZB. In iisdem locis cum antecedentis var, }. promiscue crescens, cujus ideo modificatio ex solo vel aqua esse nequit.

Caule compresso, reptante , geniculis incras- satis, foliis uninerviis, stipulis membranaceis, spathae pedunculo fliformi, superne vix latio- re, compresso. Koch. Syn. p. 680.

Syn. Z. uninervis. Vahl, non Rchb. exc. 2%. p. 137. secundum add. diagnos. ; Z. Volti. Hornem, Dan. t. 204l.: quod quidem Syn. suspectum, quia eo utitur N, v. Es, in analysi cit. var. @. Z. marinae. 8

Folia sterilia revera spithamaea , sed pedun- culi spatham gerentes, breviores , digitales.

Procul dubio magna copia in syrtibus nostris erescit, cujus quippe folia marcescentia, nigra autumno ineredibili quantitate a maris undis in litora nostra rejiciuntur, ibique cum _Algis aliisque plantis marinis coacervantur.

Ord, Lexnacrear. Link, Lemna minor. « gibba.

« _ trisulca,

Ord. Trrnaczag. Juss.

Typha latifolia, a angustifolia. ZB, passim. Sparganium ramosum, Huds,

4Â

Ord. Anoïprar. Juss.

Arum maculatum. (e). W. comm. am. de Marrée. * Acorus Calamus. ZV.

Ord. Oacuipzrar. Juss,

Orchis Morio. « _ latifolia. « « B. pallidiflora. ZB. * Ophrys muscifera, Huds. W. teste ill de Wit- te van Citters ap. v. Hall. p. 853. Epipactis latifolia. All. ZB, vulgaris. « _ palustris. Crantz. W. ZB. Listera ovata, R. Br.

Ord. Irrprar, Juss,

Iris Pseudacorus.

Ord. Amaryruimear, R. Br,

Galanthus nivalis. ZB,

Ord. Asranacrar. Juss.

Asparagus officinalis.

Ord. Lirracear. DC,

Tulipa sylvestris. W, rara. comm,am. de Marrée. Ornithogalum umbellatum. W. ZB. frequens, « nutans. W.

(a) A. Italicum. Mill, occurrit etiam prope Goes, ex horto quodam aufuga, indigenis stirpibus non annumerandum,

45

Scilla bifolia. W. in fossis exsiccatis nemorensi- bus rara. Comm. am, de Marrée.

Bulbo bifolio, foliis patentibus recurvatisve, lanceolato-linearibus, canaliculatis, in apicem teretem complicatis , scapo tercti, pedunculis e_ rectis, (racemoso-corymbosis) , bracteis nullis, Koch. Syn. p. 714. Engl. Bot. 24. secundum Comp. Fl. Germ, IL. p. 591; cujus auctt, Dan. t. 568 citant ad S. werzam, Huds,

« nutans, Sm. W. non rara. « « B. flor. carneis. W,

Allium ursinum. W. comm. am, de Marrée., « _ vineale,

* « _ oleraceum. S, ind. am. Dozy.

Muscarí botryoïdes. Mill. W. comm, am. Er me- rins,

Ord: Juxcaczar, Bartl.

Juncus maritimus. Lam. ZB. suis locis copiose. Sturm. XVI, t‚, 12! Rchb, Fl, exsicc. 1411! « _ conglomeratus. W. Sturm. t. 8.

« « B. effusus. Hoppe. sec. Comp. Fl, Germ. I. p. 557. ZB. in humidioribus. « __ effusus. ZB, Sturm. t. 9. Bat. 84, Syn. J. subuliflorus. Drej. Hafn. 362. « _diffusus. Hoppe. Koch. Syn. p. 727. Sturm. Heft. 77, t. 10. Sprengel. Syst. veget. IV. 2. p. 138. W. in dunarum arenosis humidis. Omnibus notis J. effwso et glauco inter- medius, Floribus hexandris, majoribus, ob- scurioribus , culmo striato“, medulla laxiore farcto, ab illo; ab hoe culmo viridi, tenuius

46

striato, firmiore medulla repleto distinguendus,

Syn. J. effusus. Drej. Hafn. 363. ex add. Diagn.; Schumacher. Enum. plant, Saelland- 1801. 326.

Juncus glaucus. Ehrh, Koch. Syn. p« 727. Sturm. XVI. t. 10. ZB, vulgaris. « « £. (J.) paniculatus. Hoppe. Koch. 1. 1, Sturm. Heft. 77. t. 16. ZB. W. Forma luxurians, ut videtur, in humidis um- brosis occurrens, ibique, nec tamen in locis magis aperlis , specie ipsa pallidior.

Vaginas basilares in utroque semper video in- fra atropurpureas, sensim versus apicem in co- lorem ochraceum transeuntes,

* «_ _obtusiflorus. Ehrh, ind. Dum, ap. vs Hall. 421.

* « __acutiflorus, Ehrh, ind, Dum, ap, v. Hall. 423. « lamprocarpos. Ehrh. ZB. vulgaris, Sturm. sA21 « « p. anthela supradecomposita, pedunculis valde elongatis. Meyer. Syn. Jun- corum. 1622. p. 23. ZB. ad ripas fossarum. « « 7. glomerulis magnis 3—8, remolis, In subhumiklis. « « Ò, caule radicante, Meyer. p- 24. In inundatis. « « &. perigonìi phyllis in folio- rum fasciculos densos abeuntibus. Cf. Schrank. Baierische Flora. 1789. 1. p. 615. ZB. in areno- sis subhumidis. « __compressus, Pers, W. frequens. ZB. rarus.

47

Syn. J. bulbosus. v. Hall. 429; non Lv, qui ad seq. pertinet, teste Meyer. Chl. Han. p. 569. Sequente apud nos 2—3 hebdomades serius floret,

Juneus compressus. }. elongatus, Anthela- supra- decomposita, laxa, culmo 2—3E pedali. ZB. ad margines fossarum.

Syn, J. compr. B. scapigerus. Meyer. Syn. p: 46.

« _ Bottnicus, Wahl. ZB. vulgaris. v. Hall. 429s. p. 790.

Syn. J. Gerardi. Lois. Koch. Syn. p. 731. Sturm. t. 13. Rchb, Fl. exsicc. 1413. Utrius- que specimina in hoc herbario graciliora sunt, quam umquam in argillosis salsis apud nos vidi. Ibi autem non raro 1£—2 pedalis evadit, om- nibusque partibus obesus et robustus, dum prae- cedentis quoque var. @. tenuis semper est et gracilis.

« _ bufonius, Luzula campestris. DC.

Ord. Crrenacgag, Juss.

Schoenus nigricans. W. Heleocharis palustris, R. Br. « « _@. minor, RS. v. Hall. 59. p. « uniglumis. Link, ZB, unico loco magna copia, „Sturm, Heft. 78. t. 10! Dan, t. 167, teste Nolte, Novit. p. 7, Scirpus selaceus. W. « _ Tabernaemontani, Gm, ZB, vulgaris. « __marilimus,

48

Scirpus maritimus. «. compactus (non raro spi- ca unica.). Rchb, Fl. exsice. 1506,

« « B. macrostachys. ZB. rarior. Scheuchzer. Agrostographia. 1719. Tab, IX. f. 7. 8. .

* « _ compressus. Pers, ind. Dum. ap. v. Hall. 45. Eriophoron angustifolium. Roth. W. ZB. Carex arenaria. W. « « pg. elata. W. culmo debili, 2 pedali. « __disticha, Huds. ZB. frequens, Syn. C. intermedia. Willd, v, Hall, 1015, « __ vulpina. « __muricata, ZB, vulgaris, « _leporina, caespitosa, « __glauca. Scop. ZB. vulgatissima. * «_ distans, W. ind, am, Wttewaal. « laevigata. Sm. ZB, vulgaris. Sturm. Heft, 55. t. 10. Syn. C. beligularis, DG. v. Hall. 1036, « … Pseudocyperus. « __riparia, Curt, « _ hirta, « « __@. sublaevis, Horn,

Ord. Graminear. Juss.

Trib. Pantceae. Kunth. : Setaria verticillata, Pal. de Beauv. ZB. rara. Anno 1835 indigenam reperìi, ex quo tem-

pore non amplius obvia fuit. « viridis, PB. ZB,

49

Trib. Phalarideae. Kunth.

Phalaris Canariensis. efferata.

« arundinacea. Hierochloa odorata. Wahl. W. ZB. Anthoxanthum odoratum.

ze « B. paniculatum, v. Hall, 24. B. Bat. III. a « 7. villosum. v. Hall, 24. 7. Trib. Alopecuroïdeae, Koch. Alopecurus pratensis. WV. : « agrestis, ZB. vulgaris. « « _ B. viviparus, ZB. rarus, « geniculatus,

Phleum arenarium. W. « _ pratense.

« « B. (P.) nodosum. L.

« « _ 7e radicans. ZB. in graminosis, Culmo gracili, elongato, ex geniculis radicante, « « ò. repens. ZB. in arenosis hu- midis.

Radice repente, stolonifera, Num P, stolos niferum? Host. Rchb, exc. 189. 7.

Trib, Chlorideae. Kunth,

Spartina stricta, Roth. W. ZB. gregarie in ri- pis limosis Scaldis inferioris, Koch. Syn. p. 779, v. Hall, 672. p. 754. N. v. Es. gen. fasc, XI, t. 19, £, 1—3,

sar. riupscunR. D, VIII. St. 1, he

50

Trib. Agrostideae. Kunth.

Agrostis vulgaris. With. Sc hrader. Fl, Germ: 1806. p. 206. Tab. IL. f. 3. « alba, «. floribus albis vel albidis. Schrad.

« « B. floribus purpurascentibus. Schrad, ‚p. 209. Tab. IL f. 1. « « 7. gigantea, Comp. Fl, Germ. I.

„p. 12, 2.7. Koch. Syn. p. 781. 1. p. Forma umbrosa, panicula pallida, floribus muticis, culmo elato,

« «& _ò. aristata. Panicula colorata, arista geniculata , florem longe superante. « « _« stolonifera. (7.) Koch, Robusta,

reliquis ‘hispidior, nec tamen stolonibus diver- sa, quae reliquis eliam sunt, Syn. 4. diffusa. v. Hall, 79. Apera spica venti, PB. Calama grostis lanceolata. Roth, W. ZB. c Epigeios. Roth. Ammophita arenaria. Link, W.

Trib. Arundrnaceae. Kunth.

Phragmites communis. Trin.

Trib. Avenaceae, Kunth,

Corynephorus canescens. PB, W. Holcus lanatus.

«mollis, Arrhenatherum elatius. M, et K, « «__ @, bulbosum, Koch, Syn.

p. 793. ZB, passim.

Avena sativa. colitur. « _ fatua, ZB. passim vulgaris. « _ flavescens. ZB, NB. vulgaris. « __ praecox, PB. W. * Melica ciliata, W. ind, doet, van Hertum ap. v. Hall. p. 861.

Trib. Festucaceae. Kunth,

Briza media. ZB. rarior, Poa annua. « _trivialis, « pratensis. «. latifolia, Weihe. v. Hall. 108, « « B. anguslifolia. Gaud. « « 7. variegata, v. Hall, u compressa. ZB, Glyceria spectabilis, M. et K‚

« fluitans.

« __ distans. Wahl. ZB. copiose, v. Hall. 113. Bat. 381.

« « B. coarctata, ZB. rarior,

Culmi foliosi decumbentes, folia lata, plana, brevissima , panicula subsecunda , coarctata , spiculis subsessilibus , rami fructiferi angulo acuto a culmo distantes,

« maritima. M. et K,‚

Dactylis glomerata. a d p. abbreviata, («.) Drej. Hafn. 126. «.

Humilior, glauca, glomerulis, inferioribus sub-

sessilibus, ZB.

Cynosurus cristatus,

Festuca heterophylla, Lam. Koch. Syn. p. 813, ZB. ad margines fossarum rara.

he

52

A seg. differt: foliis culmeis planis, radicalibus

longissimis setaceis, radice fibrosa, Festuca rubra. ZB. vulgatissima. « « B. villosa. Koch. ZB. in arenosis.

Syn. PF. dumetorum. L. F. rubra. B. dume= torum. v. Hall, 154, 9. p. 760,

« ___arundinacea. Schreb. «__elatior. Brachypodium sylvaticum, R. et S. W. ZB. S.

Oeccurrit spiculis glabris, scabris, pubescen- tibus.

+ Bromus nitidus, Dum, ap. v. Hall. p. 716.

A Rchb. trahitur ad B. multiforum, Sm., et quidem ad B. velutinum. Schrad., illi ceu var. subscriptum. Cf. quoque v. Hall, p. 758. 760.

« mollis.

Magnopere variat habitu : occurrit enim, prae- ter formam vulgarem, panicula magis minusve effusa, et pusillus spicula 1—2, etelatus, pani-

- eula depaupetata, spiculis 12—16floris sub- sessilibus, vaginis superioribus glabrescentibus. « __ arvensis. ZB. vulgaris, Fallor, ni sub hoe lateat B. commutatus. Schrad., ulteriori observatione extricandus, « sterilis.

« tectorum. W.

« racemosus. ZB, rarior.

Trib. Hordeaceae, Kuntb,

Triticum vulgare. Vill, «. aeslivum. « « g. hibernum, coluntur.

55

» Triticum junceum. ind, Dum, ap. v‚ Hall. 161, NK acutum. DC, ind. Dum, ap. v. Hall. 162. « « _ B. affine. Dethard, Novit. Fl. Megapol. ined. ap. Rchb, exc, 103. add, p. 140. W. Spiculis numerosis obtusioribus, rhachi laevis- sima , foliis planis supra scabriusculis. Mik obtusiflorum. Dum, ap. v. Hall. 163. Syn. Agropyrum intermedium. Host. sec. Rchb. exc. 99e, p. 140.

« repens. «. subulatum. flor. subulatis.

« « B. aristalum, flor. aristatis,

« a _7- obtusum. flor. obtusis.

« « __ò. glaucum, flor. obtusis, mu- ticis.

Syn, Frit. firmum. Presl.

« «& __& arenarium, glaucum , flor.

obtusis , foliis apice involutis, horizontaliter di- stantibus , rigidis.

Syn. Tril, repens maritimum. Koch.et Ziz.

« « __ 6. caesium. valvis spiculam ae- quantibus, flor. longe aristatis. Bat. 607. _

« littorale, Host, Rchb. exc. 99%. p. 140. ZB.

Multo elatior praecedente, folia rigidiora, angustiora , asperiora, magis convoluta, rhachis glabra, valvae acuminatae, spiculam subae- quantes,

Secale cereale, colitur. * Elymus arenarius, ind. Dum. ap. v. Hall. 167. Hordeum vulgare, colitur,

54

Hordeum murinum, « nodosum. Koch. Syn. p. 827. Syn. H. pratense. Huds. v. Hall, 171,

« maritimum. With. ZB. frequens. Lolium perenne, v. Hall. 158. « « B. (L.) tenue. L. « « __ 7. (B-) cristatum. Pers. ZB, ra- rum. Scheuchz. Agrostogr. Prodr. Tab, II. £, 1, « « _Ò. ramosum. ZB. frequens.

« __arvense. With. ZB. passim inter Linum. Lepturus incurvatus. Trin, ZB, copiose. W,

Quid Z, sfrigosus Dum. sit, ignoro. Sac» pissime inter gramina altiora oecurrit Z, @ncur- vati forma major, gracilior, spicis elongatis, rectiusculis, quae varietas ex loco dicenda est, Caeterum a specie illa Dum, distinctissimam esse Rottbölliam erectam Savi. (ZL. flifor- mem. Trin.), optime patet ex Sprengelii diagnosi in Syst. Veget. IL. p. 269, qua huic adseribitur radix perennis, valva obtusa. Cf, v. Hall. p. 762,

Subclass. 2. CRYPTOGAMAE.

Ord. Frrrces. DCG,

Polypodium vulgare. ZB, vulgatissimum, Aspidium Filix mas. Sw. ZB. passim,

« dilatatum. Sw. W. Asplenium Ruta muraria. ZB. Ophioglossum vulgatum. W.

55

Ord. Eoquiseraczeag. Rich.

Equiselum arvense, « palustre. « limosum. ZB.

Plantarum cellularium tenuem, quam nunc ha- beo, messen huic enumerationi addere nolo. Est vero mihi animus in posterum eas communicare si« mul cum vascularibus novis, quas diligens regio- nis nostrae studium, fautorumque et amicorum benevolentia mihi suppeditet,

|E: SM VNS

OVER DE

DARMVLOK JES,

voLrGEns ProressoR BERRES,

MEDEGEDEELD DOOR

J.N. RAMAER, xm. pe

De onderzoekingen van Professor Brrrrs, te Weenen, betreffende den. bouw der vlokjes van het darmkanaal, verspreiden zoo veel licht over de natuur en de verrigtingen van deze werklui- gen, dat wij het ons tot eenen aangenamen pligt rekenen, dezelve, nog voor dat zij door den be- roemden Schrijver zijn bekend gemaakt, ter ken- nisse van het publiek te brengen. Vooraf echter zij het ons vergund, eenige regels te wijden aan de algemeene hoofdpunten van de leer diens be- roemden Geleerde, om ook verstaanbaar te zijn voor diegenen, welke zich niet bekend maakten met 's mans onderzoekingen en nasporingen in. het gebied der microscopische ontleedkunde.

De doormeter der slagaderen wordt kleiner bij iedere verdeeling , welke zonder eenige bepaalde orde geschiedt en eene eenvoudige boomtakachti- ge verdeeling is; het slagaderstelsel eindigt met de capillaire slagaderen, die het bloed voeren in

57

het eigenlijke haarvaatstelsel, dat door Br nes systema intermedium genoemd is, en aan het- welk wij den naam van middelvaatstelsel zullen geven ; de slagaderen dienen slechts om het bloed van het hart naar de peripherie (in tegenoverstel- ling van het hart als middelpunt) te brengen, waarom zij niet ten onregte met de buizen der waterleidingen worden vergeleken; uit dien hoof- de zijn zij voorzien van dikke wanden, welke, behalve van het aan alle vaten des ligchaams toe- behooread inwendig vaatvlies, nog van het cel- vlies en het eigenaardige veerkrachtige slagader- vlies voorzien zijn. Deze wanden nemen te gelij- ker tijd met den doormeter der vaten aan dikte af, zoodanig dat het veerkrachtige vlies in de kleinere takjes niet meer wordt opgemerkt en de capillaire slagaderen nog slechts van eene hoogst- dunne laag van ecelgewijsweefsel omgeven zijn; zoodat de wanden der capillaire slagaderen reeds doordringbaar worden , en deze reeds kunnen toebrengen tot de voeding en de verrigtingen van het orgaan, in hetwelk zij zich verspreiden; ook merkt men op , dat de vertakking der laatste slagaderen allengskens meer overeenkomst krijgt met de eigenaardige verspreiding van de middel- vaten des orgaans, ofschoon men in dezelve al- tijd de boomtakachtige verdeeling der slagaderen blijft waarnemen; de aderen dienen , even als de slagaderen, voor de voortleiding des bloeds , maar zijn, daar haar getal grooter is, en zij nict aan de eerste werking van het hart zijn blootgesteld, van minder sterke wanden voorzien ; overigens

58

vindt men ook in de aderen, dat de wanden in evenredigheid zijn van den doormeter der vaten, zoodat ook de capillaire aderen, die moeijelijk van de capillaire slagaderen zijn te onderschei= den, maar waarschijnlijk in grooter aantal, dan de capillaire slagaderen aanwezig zijn, nog gele- genheid geven voor de doorzweeting van de voc- dende deelen des bloeds, en daardoor ook reeds toebrengen tot de voeding en de verrigtingen des orgaans, in hetwelk zij zich verspreiden. Tusschen de capillaire (d, i. de kleinste) aderen en slagade- ren bevinden zich de middelvaten (vasa intermedia); het is niet onbelangrijk te doen opmerken, dat er, behalve de anastomosen, welke de slagaderen even als de aderen onderling vormen, ook anastomosen tusschen de capillaire aderen en slagaderen wor- den aangetroffen, waardoor het mogelijk wordt dat het bloed, zoo er eenige oorzaak bestaat, die deszelfs overgang uit de slagaderen in de aderen door de middelvaten verhindert, niet in deszelfs loop worde gestuit. Het middelvaatstelsel onder- scheidt zich door de volgende eigenschappen :

L. Terwijl de slagaderen en aderen bij iedere verdeeling der takken kleiner worden , verandert de doormeter der middelvaten niet: in hoe verre dit in verband staat met de grootte der bloedbol- letjes, is mij onbekend, maar het is zeker, dat de doormeter der middelvaten het grootst is bij de dieren, welke de grootste bloedbolletjes hebben.

IL. De verdeeling der middelvaten is niet boom- takachtig, zoo als die der aderen en slagaderen, maar is meer eene nelvormige uitbreiding, die zich

59

in ieder orgaan in het bijzonder zoo eigenaardig verhoudt, dat men het orgaan zonder de minste moeite erkent uit den vorm der maasjes van het vaatnet en de wijze van deszelfs uitbreiding.

HL, De wand der middelvaten bestaat slechts uit een allerfijnst vliesje van de gladde vaathuid, waardoor het mogelijk is, dat het bloed aan den invloed der zenuwen worde blootgesteld, hetgeen de eerste noodzakelijkheid is voor de voeding des ergaans en de uitoefening van deszelfs verrigtingen.

De middelvaten komen onder twee vormen voor , namelijk van de lis en het maasje. De eerste is een vaatje, hetwelk zich verheft boven de opper- vlakte van de capillaire slagader, waaruit het ont- springt, zich dan ombuigt en weder naar de nabij- heid van zijnen oorsprong terugkeert, om zich met eene capillaire ader te verbinden, waardoor eene soort van U gevormd wordt, die in lengte en breedte in de verschillende organen verscheiden is. Het maasjesvat is een vaatring, welke in vereeni= ging met soortgelijke vaten een vaatnet vormt, hetwelk naar gelang van de grootte der vaatringen, derzelver vorm, de wijze van verbreiding, enz. de duizenderlei verscheidenheden kan opleveren, die het kenmerkende der vaatverspreiding in ieder or- gaan in het bijzonder daarstellen. Het is opmer kenswaardig, dat deze beide hoofdverrigtingen van vorm de uitdrukkingen zijn van de twee hoofd- verrigtingen des dierlijken Jigehaams ; want men vindt de lisvormige vaten alieen dáár, waar het gevoelsvermogen in hoogen graad ontwikkeld is, terwijl men het mazennet dáár aantreft, waar

60

afscheiding en voeding werkzaam zijn, en wel met dit onderscheid , dat een in de diepte door- dringend net der voeding, een, dal in eene effe- ne vlakte uitgebreid is, der afscheiding gewijd is; iu sommige organen, in welke de beide verrig- lingen van gevoel en afscheiding gepaard gaan , vindt men het lis- en mazenstelsel vereenigd, zoo als b. v. in de slijmvliezen van tong, neus, oog , enz., de huid en meer anderen.

Ofschoon de bloedvaten alleen dienen, om het bloed te voeren naar, en te doen stroomen door de plaatsen, waar hetzelve voor de voeding en de verrigtingen dier deelen kan dienstig zijn, zoo worden juist daardoor de middelvaten de uit- drukking van het leven, en men kan zeggen, dat het werkzame deel des orgaans zich bepaalt tot die plaatsen, waar de middelvaten worden aan- getroffen ; want deze zijn omgeven door eene stof, welke uit microscopische bolletjes bestaat, en door Berres moleculen-massa genaamd is. Welke de verrigting en het nut van deze moleeulenstof zijn, is moeijelijk te bepalen, maar het gaat vast, dat er uit of tusschen deze bolletjes buisjes hun- nen oorsprong nemen, welke eenen doormeter van ongeveer zoos van eenen duim hebben. Men onderscheidt twee soorten van buisjes, van welke de eene altijd min of meer de rigting der regte lijn volgt, zich nooit met andere buisjes verbindt, maar door nevenplaatsing grootere takjes en tak- ken vormt, van welke ieder uit eene ontelbare menigte van oorspronkelijke buisjes bestaat; de andere buisjes, die geenen bepaalden loop vol

61

gen ‚ maar eene slingerende rigting hebben , monden onophoudelijk met buisjes van dezelfde soort in , en nemen bij die vereenigingen allengs- kens in omvang toe, om eindelijk de grootere stammen der watervaten te vormen; de regtlijni- ge, niet inmondende buisjes zijn de primitieve ze- nuwdraden. Uit dezen oorsprong der waterva- ten verklaart men gemakkelijk, hoe het mogelijk is, dat men dezelve met kwikzilver kan vullen, door eenvoudiglijk het uiteinde der inspuitingsbuis in het parenchyma des deels te plaatsen, door- dien men ligtelijk de opene mondjes van de water- vaten aantreft, die aan het kwikzilver de gelegen heid geven, om in de grootere takken te geraken; maar ook daardoor is de wederkeerige werking van bloed en vaste stof te verklaren, want, ter- wijl het bloedvocht, door de pori van de wan- den der kleinste bloedvaten doorzweetende, aan den invloed der zenuwen wordt blootgesteld en de stoffen levert voor de voeding des orgaans, d. i, voor de vorming der moleculenstof , worden de overvloedige deelen door de inzuigende mond- jes der lymphatische vaten opgenomen en langs den bekenden weg weder in den bloedstroom ge- voerd, Evenwel is het niet alleen uit de inwen- dige deelen, dat er voedingsstoffen door de wa- tervaten in het bloed worden gebragt, maar het zijn vooral de oppervlakten des ligchaams, welke met de buitenwereld in aanraking zijn, die door de natuur tot hoofdwerkplaatsen der opslorping bestemd werden, en wel hoofdzakelijk dat ge- deelte van het darmkanaal, hetwelk wij onder

62

den naam van dunne darmen kennen, door na- melijk dit deel zoodanig in te rigten, dat zich op deszelfs slijmvlies het grootst mogelijke getal van inzuigende mondjes op eene kleine uitgebreid- heid opene: dit heeft zij bewerkstelligd door mide del van de darmvlokjes, die het onderwerp van deze beschouwing zijn,

De darmvlokjes zijn kleine verhevenheden, die boven de oppervlakte van het slijmvlies der dun- ne darmen uitsteken , in verschillende individuen niet altijd in vorm overeenkomen, de lengte heb- ben van E—l lijn, en de oorzaak zijn van het fluweelachtige voorkomen van het slijmvlies der dunne darmen. Hun getal wordt door sommigen op 500,000, door anderen op 1,000,000 berekend, en Mecker stelt hetop vier millioen ; dit nogtans is zeker, dat zij in grooteren getale in het twaalf- vingergedarmte dan in de lagere deelen der darm- buis worden aangetroffen; ook vindt men dezelve reeds in het poortiergedeelte der maag; maar hier zijn zij zeer klein en hebben, ten minste in al de praeparaten, die mij voor oogen kwamen, eene kegelvormige gedaante. Aangaande het inwendig maaksel van de darmvlokjes heerscht de grootste verscheidenheid bij de verschillende schrijvers: daar zijn er (Bruxser), die dezelve voor vliezige buizen verklaard hebben; Leruwenrnoek geloof. de, dat zij tot het spiervlies behooren; anderen (Herveriros, Hewson) hielden dezelve voor kleine Kerckringsche kleppen; volgens Mascaarxrt bestaan zij uit een net van bloedvaten en kleine waterva= ten, hetwelk bedekt is met een zeer dun vlies,

63

dát uit watervaten bestaat; Rasrar vergelijkt de- zelve met de ademhalingswerktuigen der lagere diersoorten; Lieseakünn beweerde, dat de vlok- jes hol zijn en eene soort van flesch vormen, die zich met ééne opening aan de punt van het vlokje in het darmkanaal opent; deze flesch met hare opening is het begin der watervaten eu rondom dezelve verspreiden zich de bloedvaten; anderen (HuxreR, Cauiksnask, Henwie, Breuer LAxD) niet te vreden met eene enkele opening; namen er meerdere aan, en Cruiksnanrk en Hux- mer beweren er meer dan twintig gezien te heb- ben. De slrijdvraag over het al of niet aanwezig zijn van eene opening aan het uiteinde der vlok- jes, bleef tot in de laatste jaren toe een onderwerp van oneenigheid tusschen de geleerden, en werd alleen door vele, meer belangrijke physiologische vraagpunten voor eenigen tijd op zijde gesteld; maar nog is men het niet regt eens over deze zaak, en met verwondering leest men, dat J. Mür- ven (Physiol. 1. 1835) zich op p. 250 en 252 tegen het bestaan der openingen verklaart, en op p. 254: « ofschoon met sterke terughouding en veel mistrouwen’’ herhaalde waarnemingen me- dedeelt van door hem over de geheele oppervlak- te der vlokjes heen geziene openingen, waarna hij zijne lezers in het onzekere laat of er openin- gen bestaan, dan niet, daar hij zegt: « Die « Darmzotten, mögen ste nun Oef nungen ha- «ben oder nicht, können unmöglich die einzi- « gen Organe der Hinsaugung seyn , da sie so « vielen Thieren fehlen,' Ook Anxoup laat ons

6í

in het onzekere over de openingen der darmvloks jes; maar het schijnt, dat de meesten der tegen= woordige physiologen zich voor het niet bestaan der openingen in de darmvlokjes verklaren (a). Berres leert het volgende: de capillaire slags aderen, welke aan de grondvlakte der vlokjes verloopen, geven het bloed aan het mazennet van middelvaten , hetwelk de oppervlakte van het vlokje bedekt; de middelvaten storten hun bloed uit in de capillaire aderen, die zich veldra tot een vrij aanzienlijk adertje vereenigen, hetwelk midden door de lengte-as van het vlokje loopt ; de middelvaten gaan over in de capillaire aderen aan het vrije uiteinde van het vlokje, alwaar zij zich ombuigen, hetgeen ten gevolge heeft, dat er een klein kuiltje aan de spits van het vlokje ontstaat, hetwelk de aanleiding schijnt te hebben gegeven tot het aannemen van eene opening aan het uit- einde van het vlokje, en waarbij de vruchtbare verbeelding van LieserKünn nog eene flesch ge- voegd heeft, enz. ; tusschen de middelvaten vindt

Knee tent

(a) Wij hebben onze lezers niet willen vermoeijen met de wijdloopige uiteenzetting van de denk- beelden der verschillende natuurkundigen over het wezen en de verrigtingen van de darmvlok- jes, daar men dezelve in bijna al de grootere handboeken der physiologie aantreft. Voor die- genen, welke zich met de litteratuur van dit on- derwerp wenschen bekend te maken levert T. Hinpenranpt’s Mandb. d. Anatomie des Men schen, besorgt von E.H. Wenen, IV B. p. 177 en 275, eene rijke bron op.

65

men ook hier de moleculenstof, uit welké zoo» wel zenuwen als watervaten hunnen oorsprong nemen ; deze laatsten vormen weldra eenen vrij aanzienlijken tak , die naast de ader door het midden van het vlokje heenloopt, en, zich met anderen van zijne soort verbindende, de grootere watervaattakken der ingewanden helpt vormen (a). De vlokjes zijn met een zeer dun epithelium be- dekt en hunne grondylakte is omringd door eenen kring van slijmfollikels, welker mondjes zich als kleine openingen in het slijmvlies, dat de vlokjes aan hunne grondvlakte verbindt, vertoonen. (Zie hierover hetgeen Mürrer zegt in zijne Phystol. I. S. 254). De vlokjes zijn dus niet de eenige orga- nen der opslorping , zoo als ook Mürrer in de bo- ven aangehaalde plaats aanmerkt, op grond van derzelver afwezigheid in verscheidene dierklassen; maar zij zijn te houden voor middelen ter vergroo-

(a) Wij herinneren hier aan de waarneming van Crv- VEILHIER, welke, wel is waar, door velen (Cf, SEBASTIAN, Phystol. special. 8 153.) betwijfeld wordt, maar als eene schoone bijdrage kan be- schouwd worden tot bevestiging van de leer van den Weener hoogleeraar; zie hier wat Cruvrru= HIER in zijne „Anatomie pathologiqgue du corps humain, Z2me livraison, medédeelt omtrent eene tuberkelvorming in de lymphatische vaten van het darmkanaal, welke hij daardoor tot in de vlokjes vervolgen kon: »Ze même vaisseau lacté precevait sucvessivement les vaisseaur de trois val- »vules conniventes. Arrivés près du bord libre de »ces valvules, les waisseaur lactés se terminaient

NAT. Tijnscra, D, Vill, St, 1, 5

66

ting van de inzuigende oppervlakte. der darm- buis («) : op welke wijze dit geschiedt, kan men gemakkelijk uit het bovenstaande begrijpen: want

»par deur, trois, guatre, ordinatrement par trois „branches. J'étais bien près de leur origine; je »ne la cherchais cependant pas cette origine que »je regardais comme impossible à démontrer, vu »binutilite des efforts de tant de laborieux inves »tigateurs; mats voulant étudier à la loupe et au »soleil les points noirs dont les papilles intestina- »les étatent tachetées à leur sommet, je ne fits pas »peu surpris de voir à cóté de ces papilles notres »d'autres papilles jaundätres dans 'épaisseur des= »guelles était un vaisseau blanc gui en parcourait »toute la longueur et se terminait près du sommet »de ces papilles, tantöt par une eztrémité déliée, »tantöt par une sorte de renflement. C'était un »beau spectacle que la vue de ces racines lactées, »yflottant sous Veau, libres de toutes parts à la ma- »nière des racines chevelues: deux, le plus souvent » trois racines lactées se réunissaient pour consti- »tuer unde ces vaisseaur parallèles que Von voyait »dans lépaisseur des valvules conniventes. Tous » ces vaisseaur parallèles, gui mont paru s’anasto= »moser rarement entre eur, venaitent se rendre à »un vaisseau plus volumineuxr qui longeait le bord »adhérent de la valvule connivente. Dela réunion »de ces derniers vaisscaux en naissaient d'autres »plus volumineux qui rampaient dans l'épaisseur »des parois intestinales, dont ils fraversatent suca » cessivement les diverses couches pour venir se ra- »mifier sous la membrane péritoncale et se rendre »en definitive aux ganglions mesenterigues ”

A. Meekeren, (Ueber die Willosa des Menschen und einiger Thiere, in J. F. Meekru's deutsches Ar-

67

het melksap (chylus , geheel geschikt om opge= slorpt te worden, komt met de inzuigende mond- jes van de oppervlakte van het vlokje in aanra= king, en dringt misschien gedeeltelijk tusschen de moleculenstof door, alwaar het ook inzuigende mondjes aantreft : aldus opgenomen zijnde, is het in de watervaten, door welke het, zoo als be- kend is, weldra in den bloedstroom gevoerd wordt; welke evenwel de bewerktuiging van de inzuigende mondjes is en wat er eigenlijk bij de opslorping gebeurt, is minder gemakkelijk te be- palen en hieromtrent verwijzen wij naar de hypo- thesen der physiologie, die dit onderwerp meer opzettelijk behandelen.

Een belangrijk verschijnsel, hetwelk wij niet onaangeroerd mogen laten, betreft de vormver- anderingen, welke de vlokjes in de verschillende tijdperken des levens ondergaan: men vindt na- melijk in de vrucht het slijmvlies bedekt met klei- ne plooijen, over welke zich een mazennet van middelvaten verspreidt, hetwelk zijn bloed uit- stort in drie of vier adertjes , welke van den vrijen rand van het plooitje, midden door hetzelve, naar deszelfs grondvlakte verloopen. Ongeveer eene

chiv für die Physiologie, NV. Bd. S, 179.) is van hetzelfde denkbeeld, daar hij zegt: »Vergrösse- »rung der Fláche, welcher an jeden Punkte Ein- wsaugungsvermögen zukommt , ist als Haupt: waweck aller Falten und Vertiefungen der Schleime » haute anzuschen,”

5

68

maand na de geboorte is het als of er zich tus- schen de adertjes insnijdingen of insnoeringen in de plooitjes vormen, welke allengskens dieper wordende, het plooitje, in evenveel deelen als er adertjes waren, verdeelen: dit is de oorsprong der vlokjes, die in de eerste levensjaren kegelvor- mig zijn, en over hunne geheele oppervlakte met een mazennet van middelvaten zijn bedekt; lang- zamerhand verminderen zij aan hunne grondvlak- te in omvang, tot dat zij , omstreeks het 15de — 18e levensjaar, eene cilindervormige gedaante hebben gekregen ; ook dan blijven zij nog altijd over hunne geheele oppervlakte met het middel- vaatnet bedekt , zoodat de geheele oppervlakte de werkplaats is van de verrigtingen des orgaans; maar bij toenemenden leeftijd vindt men, dat het middelvaatnet aan de grondvlakte begint te ont- breken ; de haarslagadertjes verlengen zich van de grondvlakte tot aan de overgeblevene middelva- ten, die zich aan het vrije uiteinde van het vlokje bevinden, waardoor de verrigting van het vlokje zich alleen aan het uiteinde blijft bepalen; hier- door ontstaat er eene atrophie aan de grondvlak- te van het vlokje, zoodat deze in omvang af- neemt, terwijl het vrije uiteinde de vroegere uit- gebreidheid blijft behouden; hetgeen aanleiding geeft, dat het vlokje thans de knodsvormige ge- daante van sommige schrijvers verkrijgt, Deze -atrophie neemt bij gevorderden leeftijd het. gehee- le vlokje in, zoodat men dan niet anders dan capillaire vaatjes aantreft, welke echter het bloed niet meer naar werkzame deelen te voeren hebben,

69

de, steeds kleiner worden, zoodat er eindelijk geen spoor van het vlokje meer overblijft. Hier- uit wordt de betrekkelijk zoo geringe hoeveelheid van vlokjes verklaard, die men op het slijmvlies der darmbuis van oude lieden aantreft.

Ten slotte doen wij de overeenkomst opmerken , welke er tusschen de vlokjes van het darmkanaal en die van het chorion bestaat, De met het bloote oog zigtbare vlokjes van het chorion zijn in de volwassen vrucht bedekt met eene groote menigte van lisvormige vaten’ welker bestemming langen tijd een raadsel bleven voor den anders zoo door- dringenden geest van den Hoogleeraar Benres; maar daar hij zich bleef bepalen tot het onder- zoek van de vlokjes der volwassene vrucht, bleef hij steeds het zoo zeer tegen de grondregels van zijne leer strijdende verschijnsel waarnemen, tot dat hij voor eenige maanden eene inspuiting maak- te van de vaten van het chorion eener vrucht van vier maanden, alwaar hij tot zijne groote ver- wondering en blijdschap vond, dat ieder van de zoo raadselachtige lisjes, in de vrucht van vier maanden een eigen vlokje is, dat, cilindervor- mig van gedaante, met een mazennet van mid- delvaten bedekt is, hetwelk zijn bloed uit een slagadertje, dat midden door de lengte-as van het vlokje loopt, ontvangt, en overgaat in de ca- pillaire adertjes, die aan de grondvlakte van het vlokje hunnen oorsprong nemen; zoodat de bij de vrucht van negen maanden voorkomende lis- vaatjes waarschijnlijk niets anders zijn dan capil- laire aderen en slagaderen, die als laatste over-

70

blijfsel van de bloedvaten van het vlokje te be« schouwen zijn. Welke nogthans de vormverande= ringen zijn, die de vlokjes van het chorion on- dergaan, is nog onbekend en wij wachten hier- omtrent nadere onderzoekingen van den Heer Bernes af.

4

BIJD RAGE

TOT DE

KENNIS per MONDDEELEN

VAN

EENIGE VLIESVLEUGELIGE GEKORVENEN (ANSECTA HYMENOPTER4),

DOoOoR

Dr. A. BRANTS,

enen.

Het is bekend, dat de voortreffelijke G. R. Tae- viraxus het onderzoek, of en hoedanig het op- zuigen van vloeistoffen door den tromp der bijen plaats had, gedurende tien jaren voortzette, voor dat hij besloot zijne bevindingen openbaar te ma- ken; en dat hem, volgens zijn eigen getuigenis (a) , toen zelfs nog veel, wat duister was, overbleef in de wijze, waarop dit zuigen geschiedde; omtrent het kanaal, waardoor de opgezogen stoffen in den oesophagus kwamen, en in de verbinding dezer laatste met de mondholte,

Nieuwsgierig om dit ingewikkeld vraagstuk eenie germate van nabij te leeren kennen, heb ik mij eenen geruimen tijd op hetzelve toegelegd, en op het voorbeeld van Trevrmanvs de monddeelen der

(a) Tagvinanus, Wermischte Schriften, IL. pag. 1I6,

72

Honighij met die der Wespen vergeleken. Het spreekt nu wel van zelve, dat mij, zoo niet meer, evenwel veel duister is gebleven, en ik ben er ver van verwijderd, mij aan te matigen, de vraag over het zuigen der bijen op te kunnen lossen , doch niet te min heb ik gemeend mijne opmer- kingen, die hoofdzakelijk genoemde dieren be- treffen, mede te mogen deelen ; dewijl mij eenige onnaauwkeurigheden in den meesterlijken arbeid van Treviranus zijn voorgekomen, en ik boven- dien de opening van de speekselbuis bij de vlies- vleugeligen heb gevonden, en een tot nog toe niet beschreven orgaan bij de wespen ontdekt heb.

Toen ik mij in den aanvang met de bestaande beschrijvingen. van de monddeelen der Hymeno- ptera ‚welke ons zullen bezig houden, bekend had gemaakt, trof het mij, hoe hoogst onvolledig men deze deelen ten;allen tijde gekend heeft; ja zelfs nog lang nadat Savraxr door zijne belangrij- ke theorie den weg had aangetoond, dien men fot het erkennen der onderscheiden monddeelen moest inslaan. Niettegenstaande dit hulpmiddel, hebben de meeste latere schrijvers, al kenden zij de monddeelen meer of min volledig, de mond- opening zelve, niet gezien, en men stuit daardoor bij hen, op bijna evenveel verschillende gevoe- lens als er schriften over dit onderwerp bestaan, Niet minder heeft dit plaats bij de oudere schrij. vers, als Swammervam, Reavmur en anderen , welker werken men altijd moet blijven raadple- gen, daar hunne verzekering op veelzijdig eigen onderzoek gegrond is,

73

Het kan nu wel niet anders, of deze veelvul- dige en tegenstrijdige meeningen en beschrijvingen moeten den aanvangenden beoefenaar groote be- zwaren in den weg leggen. Deze toch zal met geringe oplettendheid , bij een eenigzins gezet on- derzoek, zelfs de meest geachte Schrijvers op grove onnaauwkeurigheden betrappen; en daar- door eindelijk niet weten, wat van genen, wat van dezen te moeten aannemen of verwerpen. Ik rekende het uit dien hoofde van eenig belang om mijn onderwerp eenigermate toe te lichten door het opsommen der voornaamste verkeerde begrip- pen omtrent hetzelve, om daarna over te gaan tot de beschrijving der monddeelen der eigenlijke wespen (Polistes) en wel van die van Vespa crabro vergeleken met die der Bijen, voor zoo verre dezelve onvolkomen bekend zijn.

SwammerDaM houdt verkeerdelijk den snuit der Bijen voor derzelver eenige mondopening. Iets, hetgeen deswege verwondering moet baren, de- wijl hij na deze verklaring volgen laat (a) « dat « de Wespen bovendien eenen anderen weg heb- «ben om haar voedsel daardoor in te nemen.” De snuit der Bijen en Wespen is dus volgens hem eene buis, door welke vochten worden opgezogen.

Rravxer heeft daarentegen de mondopening der Bijen volkomen gekend (5), doch bij de

(a) Biblia naturae, II. p. 451. (6) Mém. pour servir à l'hist. des Ins., Ed, in 8vo, Tom. V. p. 398,

74

Wespen. zocht hij deze verkeerdelijk aan de on- derzijde van ‘den, snuit (lgwua) aan deszelfs grondstuk (a). Volgens hem is de snuit geene buis en niet tot opzuigen geëigend,

LarreivvE kende de monddeelen der Wespen nog geenszins in. het. Nouveau Dict. d’ Hist. Nat. , Tom. IV. p- 251, evenmin in de tweede uitgaaf vanhet Règneantmal (b); de plaats toch, welke aldaar voor de mondopening wordt aan- gewezen , is die der opening der speekselbuis; wat de Bijen betreft , heeft deze uitmuntende Gee leerde het gevoelen van Rraumur als waar doen kennen (c).

Treviranus bekleedt in dezen door zijne uitvoe- rige beschrijving en naauwkeurige afbeeldingen, eene voorname plaats; hij heeft de mondopening der Bijen (d) volledig doen kennen; doch bij de Wespen heeft hij dezelve niet gezien, en heeft als zoodanig beschouwd -(e) hetgeen wij later als een, den Wespen eigendommelijk orgaan zullen beschrijven;

Overigens houdt hij den snuit der Bijen voor doorboord en tot zuigen geschikt, zoodat deze dieren, volgens'hem, twee mondopeningeu zoudeu

(a) Ibid. Tom. VI. p. 192.

(6) Règne anim. distribud d'après son org., Ed. II, Tom. V. p. 264.

(c) Ibid. Tom. V. pag. 361.

(d) erm. Schrift, Tom. MI. p. 126.

(e) Werm. Schrijt., IL. p. 154.

75

bezitten, door welke zij hun voedsel tot zich nemen.

Cauus kleeeft in de eerste uitgaaf van zijn hand- boek, wat de Bijen betreft, het verkeerde ge= voelen van SwaAmmeRrDAm aan, en volgt ten op- zigte der Wespen, de evenzeer verkeerde meening van Rracmur («). Hoewel dit in de tweede uits gaaf van gemeld werk niet herhaald wordt, wordt het echter ook niet herroepen, en het opzuigen van vloeistoffen door den snuit wordt als eene daadzaak voorgedragen, schoon het op eene an= dere wijze dan volgens Treviranvs geschieden zoude (5). :

Cuvier heeft geenszins de bewerktuiging der Hymenoptera in dit opzigt gekend; hij schijnt bij allen de mondopening aan de onderzijde van den snuit aan deszelfs oorsprong gezocht te heb- ben (c). Deze verkeerde opvatting vindt men weder in de tweede uitgaaf der Legons d'Ana- tomie comparée, door Duversor bezorgd, zon- der eenige aanmerking op dezelve toepasselijk; de aldaar geplaatste bijvoegselen betreffen eenige minder belangrijke punten en zijn vrij onvolledig.

Eerst Saviasr (d) toonde, dat bij de vliesvleu- geligen dezelfde orde in de monddeelen , als bij de overige gekorvenen plaats vindt, doch dat de ope-

(a) Mandbuch der Zootomie, 1818, p. 345.

(4) Mandb. der Zootomie, Kl, ML, Tom. IL. p. 445.

(e) Vorlesungen ueber vergl. Anat., Tom. 1IL. p. 326 en pag. 356.

(dl) Mém, sur les animaux sans vertèbres, 1, p. 12,

76

ning van den Pharynx aan de bovenzijde, door éen bij anderen ontbrekend deel, den Zpipha- rynx (de Epiglotte van Larreice) bedekt wordt, terwijl aan de onderzijde van dezelve bij sommi- gen, gelijk bij Zwcera een deel wordt gevonden, dat hij als de eigenlijke tong beschouwt, en het- welk hij Mypopharynxe noemt. Dit is echter miet alleen het geval bij Zucera, doch, zoo als Mecxer (a) te regt opgeeft, bij alle wespachti— gen; Savrenr’s wijze van zien is nu de eenige, welke juist is, en niet te min kende hij de mond- deelen der Wespen nog onvolledig, gelijk uit het vervolg zal blijken, en dit zelfde is dus- van toe- passing op die Schrijvers, welke met hem in de hoofdzaak overeenstemmen, als Kirev en Spence, Duaes, Srravus DourcKueim, Ee: De Sr. Faraeaux en anderen.

R. Waxen (5) helt weder tot de oudere be- grippen over, en ziet in de onderlip der vlies- vleugeligen een werktuig, tot opzuigen van vloei- stoffen geschikt.

Burmeister (ec) schijnt de meening van Trevr- RANus aangenomen te hebben; hij heeft slechts eene zijner afbeeldingen afgedrukt, en de daarin

(a) System der wergleichende Anatomie, IV. p. 106. De oplettende lezer zal uit het vervolg ontwa- ren , dat hier, door verwisseling van den Epipha- rynx met den Hypopharynx, door eene vergissing eene daadzaak aan het licht is gebragt.

(5) Vergl. dnat., pag. 104.

(ce) Algem. Entomologie, pag. 68. Tab. 3. fig. 24.

77

vertoonde deelen, met hunne ware benaming be- stempeld.

Braxpr en Rarzerure hebben den snuit der Bijen met groote vlijt onderzocht, en belangrijke eigenaardigheden doen kennen, op welke wij la- ter zullen terug komen («).

Ducis (5) en Mecker (ce) hebben door het ge- ven van een overzigt over eenige der voornaam- ste verschillende meeningen , de verwarring trach- ten weg te ruimen, die uit dezelve was ontstaan. Dat wij met eerstgenoemden niet altijd kunnen instemmen, zal uit het vervolg blijken; dat laatst- genoemde door vele verkeerde opvattingen, het zijne heeft bijgedragen om de bestaande moeije= lijkheden te vermeerderen , zal zich van zelf doen zien uit de beschrijving der deelen zelve, tot wel. ke wij thans zullen overgaan.

Het eerste, wat ons bij de Wespen treft, is het schijnbaar gemis van de bovenlip (labrum ), zijn- de deze bij de wespachtigen alle, min of meer, doch bij hetsgeslacht Polistes bijna geheel onder het kopschild (clypeus) gelegen, en daardoor verborgen; terwijl zij daarentegen bij de Bijen voor aan het kopschild gehecht en zigtbaar is.

(a) Medizinische Zoologie, IL. pag. 179. in de Noot. (6) Phystologie compardée, 11. pag. 317 en verv. (e) Syst, der vergl. Anat,, IV. pag. 106 en verv.

.

78

Lererzerier De Sr, Faraeaux ís de eenige, die deze omstandigheid vermeld heeft («) en daarbij te regt opmerkt, dat het verborgen zijn van de bovenlip bovendien wordt veroorzaakt door de grootte en door den vorm der bovenkaken, wel- ke, als zij gesloten zijn, de vooruitstekende spits der bovenlip omvatten; zoodat aan eenen wes- penschedel, als de kaken gesloten zijn, volstrekt niets van de bovenlip is te bespeuren. Het kop- schild toch steekt over de bovenkaken heen ‘en is vooraan naar binnen omgeslagen, fig. IV en fig. II. c.; eerst achter aan dit omgeslagen gedeelte en niet aan den voorrand, hecht zich de bovenlip: deze is dus gedeeltelijk onder het kopschild gele- gen, gedeeltelijk in de ruimte bevat, die tusschen de lepelvormige bovenkaken bestaat; terwijl bij de Bijen de bovenlip aan den voorrand zelven van het kopschild gehecht is en als gewoonlijk de ka= ken bedekt.

In het verwaarloozen dezer schijnbaar geringe afwijking, heeft eené eerste verwarring haren oor- sprong. Meekeren (b) toch, schijnt wegens deze aanhechting der bovenlip onder het kopschild, een gedeelte van het laatstgenoemde voor de bovenlip zelve gehouden te hebben, en heeft de- ze uit dien hoofde voor een gedeelte van den Epipharynx genomen. Hij noemt Bpipharynx, hetgeen door Tervrranus, onder den naam van

(a) Hist. nat, des Hymenoptères, 1. p. 478. (6) Syst. der verg!. Anat., IV. p. 106.

79

hintere Zunge beschreven is \a), en dewijl dit deel niets anders dan de bovenlip zelve is, volgt hieruit, dat Meeker's Oberlippe het clypeus, en dat zijne epipharynz de bovenlip der Wespen moet zijn. De Aintere Zunge van Treviranus, kan toch niets anders dan de bovenlip wezen, daar zij zich, als men het kopschild heeft weg- genomen, het eerst vertoond als een harig tong- vormig deel, fig. I. f. en fig. VL. a. en fig. II. d, op een hoornachtig boogje rustende , hetwelk hier bijna geheel onder het kopschild gelegen is, en schijnbaar in de mondholte is bevat. Daar nu bij de Bijen de bovenlip anders dan bij de Wespen aan het kopschild gehecht is; niet onder, maar voor aan hetzelve, zoodat deze, als geheel bui- ten de mondholte gelegen , nimmer als tong is kunnen beschouwd worden, heldert dit de zon= derlinge afwijking op, welke volgens Trevrnanus bij de Wespen daarin bestaan zoude, dat deze met twee tongen zijn voorzien, terwijl er bij de Bijen slechts eene bestaat. Mreceker zag de on- juistheid hiervan in, doch zijne teregtwijzing is even onnaauwkeurig. Dadelijk onder het Za5rum, en aan hetzelve gehecht, vindt men een deel, fig. 1. e. en fig. VI. 5. en fig. IL. e., dat door Treviraxus bij Vespa, vordere Zunge (6), bij Apis, Zunge (c) genoemd wordt; dit deel, dat

(a) Werm. Schrift, U. pl.XV. fig. 7, 8, 9. litt. 7’. (4) Werm. Schriften, 1. pl. XV. fig.7, 8, 9e Litt. ZL, (€) Ibid. IL. pl. XIII fig. 7. Lit. Z.

80

bij Wespen en Bijen aanwezig is, is echter geen tong, want het sluit de mondopening van bo- ven: het is derhalve het epipharynx van Sa- viany. Ook hierin begaat Mercken eene grove vergissing ‚ daar hij de vordere Zunge van Trr- vIRANUS, die wij getoond hebben den epipharyna te zijn, voor Savrant's Aypopharynzx houdt; later zalmen zien welk deel, ook reeds door den naauwkeurigen TrervirAnus vermeld, met den Aye popharynx overeenstemt; wij doen hier alleen opmerken, dat men volgens Mecker (a) de mond- opening bij Vespa tusschen de beide tongen zou- de moeten zoeken, hetgeen alzoo geenszins door TrevrRanus is opgegeven, en ook zoo niet door Mercken kan bevonden zijn.

De epipharynx nu is bij de Wespen bijna geheel vliezig, en bestaat als het ware uit drie bladen, van welke het middelste met eene spitse punt in het midden buiten de anderen uitsteekt, Met deszelfs bovenst blad hangt het aan het Za- Brum ; met het onderst blad is het aan den boven- wand van den Pharyna, aan het verhemelte gee hecht. Bij de Bijen is de epipharynx een meer tongvormig deel, hetwelk de mondopening beter dan bij de Wespen sluit. Trevimanus heeft dit deel goed afgebeeld,

De epipharynx schijnt eene holte te bevatten; hij toont groote overeenkomst met den snuit zelven, daar hij aâm de onderzijde geen eenvoudig vlies

(a) Syst. der vergl, Anat., IV. p. 106.

sl

ìs, mâarsuit “zeer teedere:hoornstreepjes , ‚ welke platte-haren- dragen, is te zamengesteld.- Bij de Bijen schijnt de onderzijde in de waas gesple- ten (a).

Wanneer men dene/ypeus , het labrum en den epipharynx weggenomen sheeft „dan ziet men den pharynz blootliggen in de gedaante van eenen gelijkbeenigen driehoek , welks top tegen de hersenmassa aanligt, wel voorzien van spieren ; die het inslikken van het voedsel kunnen bevordes ren, en zulks waarschijnlijk door hare bewegin= gen alleen zullen-doen, daar: er noch bij Wespen noch bij Bijen eene tong gevonden wordt, die hiertoe bijdragen kan. De opening van dezen pha- rynzx ligt onder den epipharynas tusschen de bovenkaken, en heeft evenveel breedte alsde on- derlinge afstand dezer laatste bedraagt; dezelve loopt , regelmatig «enger wordende, voort,tot aan de hersenen, waar zij zich eensklaps aanmer- kelijk. vernaauwt tot eenen vliezigen oesophagus, welke tusschen de hersenen en het eerste paar zenuwknoopen doorgaat.

De huid, welke den pharynzx-van binnen ben

(a) Ik heb dit deel niet naauwkeurig genoeg kunnen, ‚ magaan, doch geloof, dat hetzelve eene nadere beschouwing overwaardig is. Men vergelijke hier bij hetgeen men ín de Fntroduction to En- tomology by Krinnv and Spence, UI. p. 457. regel 17 en verv. leest; de eigendommelijke bouw der huid schijnt eene eigendommelijke verrigting

van dit orgaan aan te duiden.

MAT. riIJpscua. D, VIII St. 1, 6

82

kleedt, is de voortzetting „van-die , welke de mionddeelen- onderling “verbindt ;-voor aan dex pharynx tot op 5 zijner lengte, is deze van bij= na hoornachtige stevigheid, zoodat het voorste deel “vanhet verhemelte, zoowel als dat der benedenzijde “van den pharyne, uit een onres gelmatig -hoornplaatje is gevormd , terwijl het overige” vliezig is; deze beide hoornplaatjes zijn vooraan, waar zij op elkander sluiten, plat; ove= rigens zijn «dezelve vrij sterk gewelfd ‚en hier« door bevat de mondholte eene vrij aanmerkelijke ruimte; terwijl de mondopening zelve, zich als een näauwelijks merkbaar dwars spleetje voors doet, « Deze omstandigheid is waarschijnlijk de reden, «dat men de ‘ware mondopening bij de Wespen-niet heeft gevonden.

Van)» het onderst hoornplaatje fig. III. a.), hetwelk het voorste deel van den bodem der mond. holte vormt, ontstaat aan iedere zijde eene lange; doch stevige graat, fig. III. ce. (apophyses. glosso- phyryngiennes, Srraus Duncxueim) ; deze graten hellen naar elkander, en schoon hare uiteinden zeer kort bijeen gelegen zijn, verbinden zich „dezelve niet; zij begrenzen den pharynx aan de zijden en vormen een driehoekig raam, aan hetwelk de spieren gehecht ‘zijn, die den pharynx in staat stellen alle bewegingen ter deglutitie vereischt wor- dende, te verrigten (a). \

(a) Men zoekt doorgaans de deglutitie bij Insekten in hulporgane», bij kaauwende in de uitwendige monddeelen, bij zuigende in zoogenaamde zuig-

83

Deze spieren zijn de volgende;

1. Zevatores pharyngis, Straus Durorneim, fig. IL. a. Een paar korte spieren, met het eene einde aan de uiteinden der graten gehecht, met het ondereinde tegen den clypeus bevestigd.

2. Protractores pharyngis, Srraus Durcxn. fig. I. a. en fig. III, 5. Een paar dunne, lange spieren , van welke zich eene aan het uiteinde van elke graat hecht, en met het ander einde in eenen der hoeken van den voorrand van het kop- schild is bevestigd,

3. Constrictor pharyngis. Srraus DurcxKa, fig. 1. 5. Aan de bovenzijde van den pharynz is tusschen ‘de graten, die denzelven begrenzen en het harde verhemelte, eene driehoekige ruimte, welke door eene dubbele spierlaag wordt gesloten ; aan de bovenste meenen wij den naam, aan het hoofd dezer vermeld, te kunnen geven; hare ve- zels loopen dwars van de eene graat naar de

blazen of zuigmagen. Het kwam mij daarom van . eenig belang voor, om door eene uitvoerige be- schrijving van den pharyaxz aan te toonen, dat men zijne toevlagt niet tot genoemde organen be- hoeft te nemen. Men vindt dit bevestigd door de beschrijving van den pharynzx bij Melolontha vulgaris, door Srravs Dunexneim, Considéra- tions etc. p. 259. Zie verder mijne beschrijving van dit deel bij Panorpa communis in dit Tijd- schrift, D. VI. p. 179. Zelfs schijnt het aanwe- zen van eenen pharynr naauwelijks bekend. Zie Duvoùs Phys. comp., IL p. 346. en Bounmersren Algem Entomol., p. 132: 6*

84

andere ; zij vult‘de geheele ruimte tusschen dee zelve, Onder deze vindt men:

4. De Palatini profundt. Een paar platte

spieren , wier vezels in de lengte van den pharyaa gaan, loopende dezelve van de geheele uitge= strektheid der graten naar het harde verhemelte; Ook deze vullen de gansche ruimte. “5. Palatint drvergentes. fig. [. d. Tusschen de uiteinden der vezels van de palatinë profun- di, achter aan het harde verhemelte, ontstaan met verscheidene bundels, een paar lange spieren, welke in eene schuinsche rigting uiteenloopende, zich voor aan het harde verhemelte, waar de epipharynx geplaatst is, aanhechten; daar zij, even als de volgende, boven over het harde ver- hemelte gaan, veranderen zij met dit, deszelfs welving en bewegen daardoor tevens het Zabrum met het Zpipharynx, -

6. Palatint convergentes. fig. IL. ce. Deze ontstaan aan de buitenzijden van het harde ver- hemelte, gaan schuins tot elkander onder de pa- latini divergentes door, ‘en hechten zich voor aan hetzelve.

7. Levator epipharyngis. fig. IL. 5. Eene «ongepaarde spier, welke van het midden van den olypeus ontspringt, tusschen de palatin? diver- gentes en convergentes doorgaat, en zich aan den epipharynx hecht, welken zij opligt en daare bij den mond opent.

8. Pharyngo-oesophageus. fig. II. o. en fig. UI. d. Aan de onderzijde van den Pharynx bestaat, even als aan de bovenzijde, tusschen het

85

harde gedeelte van den bodem der mondholte er de meergenoemde graten, eene driehoekige ruim- te, een driekantig raam, hetwelk door spierve- zels gesloten is, doch geheel anders, dan aan de bovenzijde. De oesophagus namelijk, is aan de benedenzijde van den pharynr onder eenen stom- pen hoek aan denzelven gehecht, kort aan des- zelfs top. Dezelve hangt aan het driekantig raam als een korte trechter, waarvan de pijp niet in het midden, doeh digt bij den rand geplaatst is. Spiervezels, welke van den ganschen omvang van genoemd raam ontspringen, bekleeden dezen trech- ter, welke den bodem der mondholte vormt, en verliezen zich in den oesophagus. Deze spier- laag , welke wij naar de beide deelen, aan wel- ke zij gemeen is, genoemd hebben, vergroot en vernaauwt de mondholte, en sluit of opent daarbij „den slokdarm.

9. Lingualis. fig. IL. £. Aan de onderzijde “van den pharynx is, in het midden van het har- de gedeelte van den bodem der mondholte, eene lange spier gehecht, welker uiteinde zich aan het cephalophragma bevestigt; zij gaat tusschen den slokdarm en het eerste paar zenuwknoopen door, en loopt midden door den zenuwring, die door de sterugloopende zenuw om den Pharynx gevormd wordt. Wanneer dezelve werkt, vergroot zij de mondholte, waarschijnlijk beweegt zij daarbij den hypopharynx; bij andere insekten beweegt de- zelve den tong ; van hier derzelver benaming.

De pharynx is derhalve met onderscheidene spieren voorzien; vele derzelve hebben geene zoo-

86

genaamde antagonisten ; waarschijnlijk verrigt de veerkracht der huid, die de monddeelen onder- ling verbindt en die van het harde gedeelte van den pharyna zelven, het werk van dezulke , zoo- dat de mondholte alsdan zoodanig is ingerigt, dat de spijzen door de bewegingen alleen, waartoe derzelver wanden in staat zijn, in den slokdarm ingebragt kunnen worden, zonder dat eene tong of het labrum daarbij werkzaam is; beschouwt men deze omstandigheid in den vorm en plaats van het labrum zelf, in verband met de boven aangeduide eigenaardige structuur van den epi- pharynx, dan is het gevoelen dergenen welligt zeer aannemelijk, die in het Zabrum en gevolge- lijk in het epipharyna, als zijnde dit eigenlijk een deel van hetzelve, eerder de zitplaats van eenig zintuig zien, dan wel deze deelen als dade- lijk ter opneming der spijzen werkende, beschou- wen.

De oesophagus, fig. IL, 3, loopt tusschen de hersenen en het eerste paar zenuwknoopen, dat met denzelven zamenhangt, als door eenen ring, en gaat, achter het cephalophragma om, door het foramen occipitale in den hals. Waar dezelve aan de achterzijde der hersenen weder te voorschijn komt, vindt men een drietal, spieren gehecht,

ge IL. me. mm. mm. , welke zoodanig te zamen han- gen , dat de vereeniging harer aanhechtingspunten als het ware eene sluitspier om den slokdarm vormt. Twee derzelve zijn aan de bovenzijde ge= plaatst, en hechten zich aan de binnenzijde van den schedel, vlak achter de eenvoudige oogen;

87

‘de “derde bevindt zich’ aan de ‘onderzijde, en ‘hecht zich aan het cepkalophragma. Ik noem deze spieren, welke ‘mij doorgaäns bij dege korvenen zijn voorgekomen, fenacula oesophagis dezelve sluiten den oesophagus, en schijnen mij overigens toe hem bij het doorzwelgen den noo- digen steun te moeten verschaffen, dewijl hij aan geene vaste deelen gehecht is.

Op den pharyna en den oesophagus liggen de zenuwen van het plantaardig leven, en ‘boven deze treffen wij het voorste deel van het hart, de aorta aan, fig. II. 4, Schoon beide niet tot ons onderwerp behooren, ís hetgeen ik van” dezelven zeb kunnen zien, te merkwaardig, dan dat ik hij niet zoude veroorloven, dit kortelijk mede te deelen, “ Het hart, of liever de aorta, ligt op den oe- Sophagus, vast aan denzelven verbonden en tus- schen beiden ligt een deel van het ongepaard ge- deete des zenuwstams voor het plantaardig le ven : de terugloopende zenuw van Lroxer. Deze loopt even als het hart, onder de hersenen door’: Men kan het hart vervolgen tot aan ‘den pharynx en zich overtuigen, dat het geenszins aldaar ein- digt of n den slokdarm indringt, zoo als Srráus Durekuem dit vermoedt (a), doch dat het daar- entegen, tven als Lvoner dit reeds bij de rups van Cossus ligniperda zag, ruimer wordt. Wij bevonden bovendien, dat deszelfs waaden op ge=

(a) Consdérations etc.-p. 349.

85

noemde plaats in de vliezen overgaan, “welke de onderscheidene deelen van den kop, zoowel als die van. het overige ligchaam schijnen te omhullen; zoodat de ruimte binnen deze vliezen bevat, met de holte van het hart te zamen hangt, en dat al- zoo de vochten, welke het hart.naar voren stuwt, in ruimten gedrongen worden, die door vliezen ingesloten zijn. Volgens Duats (a) en Bunueis- mer (b) zoude het bloed door het hart naar voren gevoerd, door de tusschenruimten (Cnterstices) 5 svelke, tusschen de verschillende deelen overblij- ven, terug stroomen ; doch hoe hetzelve uit het hart in die tusschenruimten komen konde , was cerstgenoemden niet duidelijk ; Burmeister (c) heeft echter getoond, dat het uiteinde der aorte geopend is, somtijds gaffelvormig gespleten, jt bij, Gryllus hieroglyphicus met. drie opene tal- ken eindigt; uit deze kan dus het bloed in le tusschenruimten vloeijen, Bij eene zoodanige in= rigting is echter een regelmatige bloedsombop naauwelijks denkbaar; hoe toch zoude het Hoed in de onregelmatige. holte , die-de tusschenrumten daarstellen, zich in regelmatige stroomen bewe- gen kunnen ? Wij meenen, dat dit dan eers! moge- lijk zoude kunnen zijn, indien de tussclenruim- ten, door de vliezen, welke dezelve bekleeden, in regelmatige vakken werden afgedeed, en ge- looven dit te kunnen aantoonen. Het komt ons

(a) Phys. comp. II, p. 442 en 45l, (6) dAlgemeine Entom., p. 437, (e) Algem, Lntom., pe 168.

89

derhalve ‘voor, dat door het ontdekken van den zamenhang der wanden van het hart met de vlie- zen, die de tusschenruimten’ bekleeden, en door het aanduiden dezer vliezen zelve door het gansche digchaam „ onze meening eene groote mate van waarschijnlijkheid verkrijgt, dat het terugstroo= mende bloed in gestoten vaten , die door- deze vliezen gevormd zijn, zich beweegt. Genoemde vliezen toch , wijken in derzelver maaksel gansche- lijk af van dat der fracheër en luchtblazen; doch vertoonen daarentegen de eigendommelijke musculeusestructuur, die aan de wanden der aorta eigen is, doch in veel geringer mate, Wij von- den deze vliezen doorgaans: inwendig met vetstof bezet, en binnen dezelve, doch altijd in gering aantal, eironde-ligchaampjes, welke kleiner dan de vetbolletjes zijn; doorgaans zijn deze „E; mil- Jimeter lang, zf5 millimeter breed; zij kwamen mij voor bloedschijfjes te zijn. Wijders bekleeden de genoemde vliezen niet volstrekt alle tusschenruim- ten des ligchaams, en dezelve zijn dus niet als omhullend cellenweefsel te beschouwen , gelijk Varestin (a) den gekorvenen toeschrijft; doch veeleer als bloedvaten, maar welker caliber (ten minste dat der voornaamste) dat van het hart zelf veelmalen overtreft; iets, dat geheel overeene stemt met de opmerking, waarvan elk doorschij- nend masker ons kan overtuigen, dat de voor- waartsche beweging der vochten in het hart,

(a) VArENtiN, Ziepertorium, 1. p. 66,

90

veelmalen sneller is dan de achterwaartsche bui- ten hetzelve.

Het hart ontvangt, gelijk Lrorer (a) reeds breedvoerig opgeeft, doch hetgeen miet schijnt te zijn opgemerkt , takken van de terugloopende zenuw. Hoewel wij dit bij Vespa erabro anders zagen, dan Lyoser bij het masker van Cossus ligniperda, bleek het ons ook, dat het hart, even als bij de hoogere dieren , zeuuwen ontvangt van den stam der: zenuwen des plantaardigen le- vens.

Het is bij den hornaar vrij gemakkelijk waar te nemen, dat deze zenuwstam de deelen der spijsvertering en het hart, op de volgende wijze van zenuwen voorziet (5).

Boven op den pharynax, op het midden van den constrictor pharyngis, ligt een bijna drie- hoekig zenuwknoopje, hetwelk aan elke zijde eenen breeden platten tak naar de eerste zenuw knoopen onder den slokdarm (die welke de kaken en de onderlip van zenuwen voorzien (ce _) afzendt; door deze hangen de beide zenuwstammen te za-

(a) Anat, de là Chenille etc. pag. &13.

(4) Zie fig. Ien II.

(c) De ligging van het eerste paar zenuwknoopcn in het hoofd, wordt door Srraus DuncxKuerm te- regt als doorgaanden regel opgegeven: even zoo, dat de zenuwen voor de monddeelen bestemd, uit deze knoopen ontspringen. Wij hebben dit altijd bevestigd gevonden. Bij de Zymeroptera blijkt bovenal duidelijk, dat de onderlip ook door deze knoopen van zenuwen wordt voorzien,

9

men en wordt de pharynz, even als de oesopha- gus, door eenen ring omgeven, welken de herse_ nen en de eerste zenuwknoopen gezamentlijk voor dezen vormen, terwijl de ring, die genen omvat, hoofdzakelijk door een deel der terugloopende ze- nuw gevormd. wordt (a). Ongeveer uit het midden van den zenuwring, die den pharynx omvat, ont- staat aan elke zijde een takje, dat de benedenzijde van den prarynzx van zenuwen voorziet, Uit den knoop, welke op den constrictor pharyngis gele- gen is, ontstaat zoo wel naar voren als naar ach= teren eene ongepaarde zenuw; die, welke naar voren gaat, vormt boven het aanhechtingspunt der palatini profundt een klein knoopje, en zendt uit hetzelve twee voorname takken, naar het labrum en den epipharynx, en voorziet te= vens de spieren der bovenzijde van den pharynx. De ongepaarde tak, welke naar achteren loopt, dringt aan den top van den pharynx tusschen de levatores pharyngis door, en gaat, als hij weder te voorschijn gekomen is, midden over den oesophagus, tusschen dezen en de aorta, tot op de plaats, waar de bovenste tenacula oe- sophagi gehecht zijn; aldaar gekomen, vormt hij eenen ring, die tusschen beide genoemde spieren Is gelegen, en deze ring omvat de aorta (5),

(a) Op deze gesteldheid, welke mij altijd is voorge- komen, hoop ik bij eene andere gelegenheid meer bepaald terug te komen,

(5) Eenen zenuwring, die het hart omvat, heeft de Hoogleeraar Scnnöpen vAN per Kouk bij het masker van Oestrus equi gevonden en afgebeeld,

93

doch is zoo innig met dezelve verbanden’, dat ik zonder het hart te beschadigen, denzelven- niet heb kunnen daarstellen; het scheen mij toe, dat uit het benedenste deel van dezen ring, een dun zenuwtakje ontspringt, dat midden langs de aor- ta, aan deszelfs benedenzijde loopt; dit echter kan ik niet met zekerheid bevestigen; duidelijker ‘dan dit, zag ik aan elke zijde van dezen ring een zenuwknoopje gehecht, welke takjes aan den fe- nacula oesophagt afgeven en uit welke verder het gepaard gedeelte van den zenuwstam ontstaat, ‘hetwelk, zoo als doorgaans bij de gekorvenen, uit twee draden gevormd is, waarvan er een, aanelke zijde van den slokdarm, naar de inge= wanden van het abdomen gaat.

_

Wij komen tot de beschrijving van het deel, dat wij vermeenen het eerst te moeten doen kennen, en dat wij gelooven de Zijmholte te kunnen noemen. Wij vonden dezelve bij de Wespen, eveneens bij mannelijke als bij vrouwelijke en geslachtlooze.

Deze lijmholte bestaat uit een bolrond zakvor- mig orgaan, hetwelk onder den pharynx gelegen

in eene ontleedkundige beschrijving van dat in- sekt, welke eerstdaags door het Kon. Ned. In- stituut staat uitgegeven te worden. Z.H. G. heeft mij vergund, deze overeenkomstige ontdek king mede te deelen tot staving van mijne bevin- ding. ’ .

93

Îs, fig. IL. A, én welks opening derhalve beneden de mondopening is geplaatst. Deze holte kan na wrillekeur geopend en gesloten ‘worden door een nederhangend, klepje, fig. II. f. en fig. III. a. en hierdoor wordt men genoemd orgaan niet ge- waar, dan nadat het klepje is opgeligt of wegge- nomen, Dit klepje is de Aypopharynx, want het is een ‘aanhangsel als het ware van het voor= ste harde-gedeelte van den bodem der mondholte. Ee huid, welke de onderzijde, den bodem van den pharynzx inwendig bekleedt , vormt eerst den naar beneden hangenden hypopharynx, wel- ke hard, bijna hoornachtig is; vervolgens be- kleedt zij, altijd perkamentachtig blijvende, de geheele lijmholte van binnen ‚ wordt daarna eerst vliezig en overtrekt dan de bovenzijde van den tromp. De lijmholte is nu eenvoudig eene naar buiten geopende, doch door een nederhangend klepje geslotene holte onder den pharynz’, daar- gesteld door de algemeene huidbedekking, zoodat zij zich voordoet als een orgaan ter opneming van stoffen, op welke zij geenen invloed uitoefent. De huid toch, welke dezelve van binnen bekleedt, schijnt aldaar geenerlei verandering in hare za- menstelling te hebben ondergaan, en heeft zelfs genen zoodanigen graad van stevigheid behouden, dat de lijmholte, na plat gedrukt te zijn, haren vorspronkelijken vorm weder herneemt, zoodat zij, als zij door het dier zelf geledigd wordt, derzelver gedaante door hare eigene veerkracht kan hernemen. Hetledigen geschiedt waarschijn= lijk door de spieren, welke den tromp intrekken ;

04

fig. IL. A’, terwijl de lingualis, ‘fig, II. €, door den Aypopharynx op te. ligten, de lijmholte opent: want deze ‘is zoodanig tusschen eerstges noemde spieren. geplaatst, dat zij, als zij zich sterk te zamentrekken, op dezelve eene niet. on= belangrijke drukking moeten uitoefenen. Althans spieren, uitsluitend voor de lijmholte bestemd , heb ik niet gevonden ; wel zag ik, dat dezelve geheel omgeven wordt door een stevig wit ge= kleurd vlies, zie fig. V, dat, hoewel het geen dwars gestreepte, in bundels vereenigde spiervezels vertoont , echter een eigenaardig, vermoedelijk spierachtig maaksel bezit, hetwelk vele der vlie- zen , welke de tusschenruimten des ligchaams be- kleeden, als ook: het inwendige vlies van den eptpharynx eigen is, doch hier is dit zeer sterk ontwikkeld; doorgaans vond ik ook de ovale ligchaampjes, die ik als bloedschijfjes heb ver- meld , aan hetzelve, Hoewel ik niet naar genoegen heb kunnen ontdekken of dit vlies eene bijzonde- re spierachtige huid is, die op de lijmholte eenen mechanischen invloed uitoefent, dan weleen deel der omhullende vliezen, geloof ik echter het laatste te kunnen vooronderstellen; althans genoemd vlies bekleedt ook de onderzijde van den pharynx, en hangt duidelijk te zamen met dat, hetwelk den snuit inwendig bekleedt.

Deze lijmholte is, zoo als wij reeds gezegd hebben , door den Aypopharynx gesloten , een klepje, dat aan de onderzijde van de mondholte gehecht is. Trevrmanus heeft dit klepje reeds

kde

95

beschreven en afgebeeld (a), doch het is volgens hem een klepje (Klappe), hetwelk den ingang tot den pharynx bedekt,

Wij hebben getoond, dat het integendeel bene- den den pharynx gelegen is, en niet dezen, maar onze lijmholte sluit; hieruit volgt derhalve, dat Treviranvs de opening der lijmholte voor die van den pharynz heeft aangezien en dezen laatsten niet heeft gevonden (zijne afbeelding op plaat XV. fig. 8. bewijst dit voldingend); iets dat ligt kan plaats vinden, wegens het eng spleetvormig aan- zien der mondopening zelve,

De Klappe van Trevrmanus is mitsdien de Aypo- pharynzx van Savienx, en deze Schrijver is dus de eerste, die de vvare mondopening der Wespen beeft aangetoond. Larreiere, Mecker en Ducis, heb. ben dit met regt als waar aangenomen; doch men moet zich hierbij verbazen, dat deze man- nen de verzekering van Trevrmanvs, dat de mond- opening door een klepje gesloten is, hetgeen noch het labrum noch de epipharynzx is, zoo geheel hebben verwaarloosd ; en zelfs Savrany's ontdek- king van het aanwezen van eenen Aypopharynz zoo zeer hebben veronachtzaamd, dat zij deszelfs physiologische beteekenis niet eens hebben trach- ten op te sporen,

Hiertoe valt ten eerste te onderzoeken, bij wel- ke geslachten het voorkomt: wij vonden het bij

(a) Tarv. t‚ a. p‚ pag. 134. pl. XV. fig. 6—8, litt. v‚

95

alle eigerlijke Wespen , als; Polistes erabro vulgaris, holsatica, enz., ook bij het geslacht Oedtinerus ; bij alle dezen vonden wij ook eene lijmholte, De bedoeling ‚van den Aypopharynz schijnt derhalve te zijn, de lijmholte te sluiten; Eucera (bij welke Savianr dit orgaan heeft doen kennen) zijn wij niet magtig kunnen. worden, doch het is waarschijnlijk , dat daar, waar een Aypopharynx aanwezig is, ook eene lijmholte zal zijn, omdat, waar deze ontbreekt, zoo als bij Crabro, Pimpla, ook geen Aypopharynzx voorhanden is. Zoo ook is er bij het geslacht Apis geen Aypopharynx en evenmin eene lijm- holte ; naauwkeurig achtslaande , kan men er echter den rudimentairen aanleg van bespeuren en men kan zich dien het best vertegenwoordigen uit de afbeelding van Trevraanvs op plaat XIII. fig. 7, aldaar ziet men bij litt. z/ eene ruimte, die tusschen de vooruitstekende onderzijde van den pharynx pen den tromp gelegen is.

Dewijl er bij de wespachtigen eene lijmholte schijnt te bestaan, die bij de Bijen ontbreekt , zal de beschouwing der levenswijze van genoemde gekorvenen de beste weg zijn om de bestemming van dit-orgaan te leeren kennen. In deze treffen wij twee voorname punten van verschil aan. De Bijen bouwen hare cellen ‘van eene stof, welke zij in haar ligchaam zelf bereiden, de Wespen van opgezamelde stoffen, die zij aan één lijmen, en wel voornamelijk van houtvezels. Ten andere bestaat.er een graot verschil in de wijze, waarop zij hare maskers voeden. De Bijen plaatsen

97

tenig voedsel. bij de haren (a), de Wespen voé- den dezelve, gelijk vogels hunne jongen (5). Het kwam mij dus waarschijnlijk voor, dat de lijm- holte, of tot het bouwen der nesten, of, als eene soort van krop, tot het voeden der jongen betrekking had. In het eerste geval zoude de- zelve houtvezel, in het tweede, voedsel van dier lijken of plantaardigen oorsprong moeten bevat- ten. Hiertoe onderzocht ik den inhoud der lijm- holte onder het microscoop, en zag, dat dezelve uit zeer kleine stukjes hout bestaat van % tot £ millimeter grootte ; enkele reizen zag ik duidelijk dennenhout, kenbaar aan deszelfs gestippelde eel- len; dikwijls vond ik microscopische plantjes uit de afdeeling der a/gae, doch deze zullen zich waarschijnlijk op het half vergaan hout bevonden hebben, waarvan de Wespen het materiaal voor hare nesten nemen, Eenmaal vond ik in de lijm- holte een lapje huid eener spin, benevens een paar stofjes van kapellenvleugels; ook deze voorwer- pen kunnen ligtelijk op het vochtige hout gehecht zijn geweest. Om zeker te zijn dat, hetgeen ik daarvoor hield, werkelijk houtvezels waren , tracht te ik deze stof door Jodium te kleuren. Hier en daar bemerkte ik toen eenen geelachtigen tint; doch, daar zich nergens eenig spoor van blaauwe kleur vertoonde, bleek het, dat er geen amylum of zetmeel in aanwezig was, en ik verkreeg de overe

a

(a) Béaum. Mém. V. 11. p. 244. (4) RÉaum. Mém, VL. 1. p. 229.

war. rijpscum. D, VIII, St. 1. 7

98

tuiging, dat de lijmholte, noch dierlijk, noch plant» aardig voedsel, doch alleen houtvezel bevattende, tot het bouwen der nesten dienstig konde zijn (e).

De nesten der Wespen bestaan, zoo als bekend is, uiteene soort van papier, dat van houtstuk- jes gevormd is; deze zijn aaneen gelijmd met een cement, dat vele mieroskopisch-kleine stukjes hout bevat. Dit cement scheen mij toe, in de lijmholte bereid te worden,

Later zullen wij zien hoe de opening der speek- selbuis aan de bovenzijde van den tromp gelegen is, en dat deze laatste zoo ver terug getrokken kan worden, dat genoemde opening achter den hypopharynx, welke de lijmholte sluit, komt te liggen, zoodat de speekselklieren haren inhoud in de lijmholte zelve kunnen uitstorten. ' Hier- door verkrijgt de veronderstelling, dat uit -de vermenging van het zoogenaamde speeksel, met de in de lijmholte opgenomene stoffen de lijmende massa, het cement gevormd wordt, waarmede de Wespen de grootere houtstukjes, welke zij met de kaken naar hare nesten dragen, zamenvoegen, eene groote mate van waarschijnlijkheid ; te meer, daar de stof, die de speekselklieren bereiden , niet im de voedingsbuis wordt uitgestort en derhalve veeleer tot eenig ander doel dan ter spijsvertering geëigend zal zijn,

(a) Een Mornaar (Vespa crabro), welke eenige uren in mijne kamer had rondgeloopen en aan het ta- pijt had geknaagd, had in deszelfs lijmholte eeni- ge vezels van het katoenen boordsel, waarmede het karpet omboord was,

Het belangrijkste onder de monddeelen van de Aymenoptera is ongetwijfeld derzelver tromp. On. volledig echter en uiteenloopend zijn de gevoelens omtrent den bouw en de verrigting van dit, even zonderling , als bij verschillende geslachten ook ver= schillend gevormd werktuig, Terwijl Réaumur hetzelve bij de Bijen eenvoudig als eene tong be- schouwde, en bij de Wespen bovendien als eene soort van hand, om bij het bouwen der nesten behulpzaam te zijn (a), meenen SwaumeRDAt en vele der latere Schrijvers, dat dezelve doorboord zij, en dat het voedsel door dezelve worde op- gezogen. Taeviranus houdt dit, voor zoo verre het de Bijen betreft, voor onwedersprekelijk, en verzekert zelfs, de buis te hebben gevonden , door welke de opgenomen stoffen uit den snuit, in den oesophagus geleid worden (5). Volgens hem zijn er dus bij de Bijen twee mondopenin= gen boven elkander. Wegens deze omstandigheid wederspreekt Duaùs (ec) den genoemden Schrijver , en draagt een ander gevoelen voor , hetwelk wij hier woordelijk zullen inlasschen, Je suis certain gu'un canal étroit règne dans toute sa longueur (celle de la langue). On peut len détacher par

„L'écrasement entre deux verres; mais arrivé sur

(a) Réaumur, Móm., VI, p. 193.

(6) Taev. t‚ a. p. pag, 124. pl. XML, 7, pl. XIV, fig. 12. litt, 0.

(a) Physiol, comp. U. p. 317.

…

100

la plague cornée, nommée menton, il m'a pa- ru s'ouvrir largement en étalant ses parois, de sorte qu'il n'y aurait véritablement qu'une ouverture pharyngienne. Deze gevolgtrekking verklaar ik miet te begrijpen; zij strookt ook geenszins met de volgende woorden: « On peut « penser que le miel le plus fluide est aspiré « par le tube capillaire et contractile de la lan- « gue, tandis que la nourriture solide est di- «rectement poussée dans le pharynx par les a mandibules.”

Evenmin als Duets, zag Carnus (a) de ontdek- king van Treviranvs bevestigd, en ook ik heb nimmer eenigen zamenhang tusschen den snuit en den oesophagus bij Bijen of Wespen gezien. Bij de Wespen heeft Trevrranus zulk eenen zamen- ‘hang niet kunnen vinden, en deswege den snuit der Wespen niet als zuigwerktuig kunnende be- schouwen, zich genoodzaakt gevonden, dezen als een orgaan fer ontlasting des speeksels aan te merken (5). Duats blijft zich daarentegen in de- zen gelijk en houdt zoowel den snuit der Bijen, als dien der Wespen tot opzuigen geschikt (ec); terwijl Meckeu van het tegenovergesteld gevoelen is (d). Larrerrre eindelijk houdt den tromp voor een toestel, waarmede vloeistoffen worden opgezo- gen, doch niet door eene buis, die in denzelven

(a) Lehrb. der Zoot. Ed. 2. T. II. p. 445. (6) Trev.t a. p. pag. 137.

(e) Phys. comp, 1. p. 318.

(d) Syst. der vergl. Arat, IV. 109,

101

gelegen zoude zijn , maar doordien dezelve zich met de onderkaken zoo te zamenvoegt, dat uit der- zelver vereeniging eene goot gevormd werd, in welke de vloeistoffen zouden opstijgen (a). Branpr en RarzeBure zagen, even als Duets, een haar- fijn buisje in den snuit der Bijen en meenen, dat door hetzelve het voedsel wordt opgezogen (6).

Wij zullen trachten aan te toonen, dat bij de Wespen alfhans , de snuit geenszins ingerigt is om stoffen op te zuigen; doch, of men hieruit mag besluiten, dat ook die der Bijen daartoe niet geëi- gend zij, komt mij voor, al mag dit overigens nog zoo waarschijnlijk wezen, eene te gewaagde veronderstelling , zoo lang er niet bepaald aange- toond zal zijn, dat de zamenhang tusschen den snuit en den oesophagus, welken Tuevrraxus ont- dekte, niet bestaat, Schoon wij denzelven niet gevonden hebben, veroorloven wij ons niet , de be» vindingen van dezen naauwkeurigen waarnemer te betwijfelen. Overigens verschilt de snuit der Bijen in deszelfs inweudigen bouw aanmerkelijk van dien der Wespen,

Uit de, vereeniging der onderlip met de on- derkaken , ontstaat bij de" Aymenoptera een ligchaam , hetwelk wij derzelver tromp noemen.

(a) Nou. Dict. d Hist. nat., IV. 251. (4) Med, Zool,, 1. p. 179.

102

Deze toestel is voor velerlei bewegingen vatbaar; hij kan ver naar voren gebragt en zoozeer we- der ingetrokken worden, dat hij geheel onder de bovenkaken verborgen ligt ; hierbij wordt hij op= genomen in eene diepe insnijding aan de onder- zijde van den schedel, met welken hij door twee kortere of langere stelen verbonden is, welke als de eerste geledingen der onderkaken te be- schouwen zijn. B

De beschrijving van den uiterlijken vorm dezer deelen is te zeer bekend, om ze hier uitvoerig in te lasschen; wij verwijzen den lezer naar de meester= lijke schildering derzelve in den door ons aäange- haalden arbeid van Tnrevimanvs, en kunnen als= dan volstaan met alleen het middelstuk van de- zen toestel te beschouwen.

Dit middelstuk is het labium , bestaande uit het mentum, dat de palpi labtales draagt, en de lingua of ligula, welke wij den snuit zullen noe- men; deze is tusschen genoemde palp? op het uit- einde van het men/um geplaatst, Het men/tum zelf is bijna rolrond; aan de onderzijde is ‘het met eene groote, uit twee slukken gevormde, hartvormig gebogene hoornplaat voorzien; doch aan de bovenzijde is het alleen met eene stevige huid bekleed, welke vrij ruim is, en eene diepe plooi, eene soort van geul vertoont, welke voor- aan smal is, doch achteraan wijder wordt (a).

(a) Trev. t. a. p. pag. 139. pl. XV. fig. 6,8 F- Zie

onze fig. Ìl. #

103

TarviRAnus vermoedde, dat deze het grovere voed- sel, hetwelk niet opgezogen wordt, in den pha- ryna geleidde. Ook Mecrer (a) kwam dit aldus voor. Doch in stede, dat deze geul naar den pha- rynx leidt, voert dezelve naar de lijmholte, als zijnde deze onder den pharynx, boven den oor- sprong van den tromp, gelegen. Behalve deze geul, vormt de huid, welke het mentum bedekt, voor aan hetzelve aan de bovenzijde eene aanmerkelijke plooi, en deze steekt zelfs als eene verhevenheid over den snuid heen (5). Het is nu onder deze huid- plooi , dat Larreiue de opening van den pharyna plaatst (ce); doeh in de plaats van deze vindt men er de opening der speekselbuis gelegen. Deze is door geen klep of sluitspier gesloten; het is mij meermalen gelukt, bij Wespa crabro, een fijn kinderhaar van buiten onder voormelde huid- plooi door, zonder sporen van eenig letsel in de speekselbuis in te brengen (d); een overtuigend bewijs, dat de speekselbuis haren inhoud niet in den snuit zelven uitstort , zoo als Trevrmanus meent (e), doch buiten denzelven, en dat hare opening aan de bovenzijde van het menfum, aan deszelfs uiteinde gelegen is, zoodat de snuit geen orgaan zijn kan, dat ter ontlasting van het speeksel dient,

(a) Mreken , Syst. der vergl. dAnat. IV. p. 110, (6) Zie fig. U. z.

(c) Régne animal, ed, 2. tom. V, p. 204,

(d) Zie fig. VL.

le) Tazv. t. a. Pp: päg: 153 — 137,

104

De speekselbuis (a) is een donker geel pijpje, dat door eenen spiraaldraad, en niet door ringen wordt opengehouden; aan deszelfs mond wordt het wijder en eindigt met een trechtervormig mondstuk (5), van doorschijnende hoornstof ge- vormd.

Behalve deze speekselbuis vond ik geene andere deelen in het mentum, dan spieren, zenuwen, tracheën en de omhullende vliezen, en dit alles heb ik eveneens bij de Bijen als bij de Wespen bee vonden, alleen met dit onderscheid, dat bij eerste genoemden de deelen meer in de lengte gerekt zijn, en dat bij dezelve de lijmholte ontbreekt.

Wanneer de tromp der Wespen geheel is inge- trokken, dan zal de plaats, waar de mond der speekselbuis gelegen is, zoo ver terug zijn ge= bragt, dat de Aypopharynx, welke de hjm- holte sluit, voor dezelve geplaatst is; stort zich alsdan het speeksel uit, dan zal hetzelve zoowel door de omliggende deelen, als door den Aypopha- rynx zelven, belet worden, om anders dan naar de lijmholte te vloeijen; hiertoe kan ook de bo- vengemelde geul veel bijdragen, als geleidende dezelve, zoo als gezegd is, in de lijmholte; in deze wordt het speeksel tot het reeds aangewezen doel gebezigd.

De beschouwing van eenen wespenkop met ganschelijk ingetrokken tromp , zal beter dan eene welligt overtollige afbeelding, doen zien,

(a) Zie fig. IT. 1. fig. VIT, a, (6) Zie fig, VI, 6,

105

dat dit bij deze dieren aan geen twijfel onderhe- vig is; doch bij de Bijen, waar geene lijmholte is, terwijl de speekselbuis zich even als bij de Wespen opent, en voormelde geul (a) ook voor- handen is, ziet men de bedoeling van deze inrig- ting niet zoo gereedelijk in. Er bestaat echter, zoo als wij reeds hebben doen opmerken, bij de Bijen eene ruimte ouder den pharynx, welke eenig speeksel kan opnemen, om daar met de wasplaatjes, die aan het abdomen worden ge- vormd, vermengd te worden ; wij vinden dit al- thans als het gevoelen van Tarvrranus vermeld 5) en dit is deswege waarschijnlijk, daar volgens Horen (c) de wasplaatjes veel witter en brozer zijn dan het was der cellen en zich geheel vere schillend toonen, onder den invloed van terpen- tijn, olie en zwavel-aether (d), hetgeen uit de al kalische hoedanigheid des speeksels, waarmede het was der cellen doortrokken zoude zijn, ver- klaard kan worden, Wanneer nu het speeksel en bij de Bijen en bij de Wespen tot het zelfde ein- de wordt gebezigd, moeten ook de deelen hier- toe betrekkelijk, bij beiden in de hoofdzaak over« eenstemmen, doch bij laatstgenoemden, uit ligt te bevatten oorzaken, veel meer ontwikkeld zijn, hetgeen dan ook uit het bovengemelde heeft kun- nen blijken.

(a) Trev. t. a. p. pag. 125. pl. XIIL fig. 4. lit. g. (4) Med. Zool. 1. p. 189.

(ec) Nou. obs. sur les abcilles, 11, 468,

(d) Ibid, U. p. 47 en volg.

106

Op het uiteinde van het mentum is de snuit gehecht. Die der Bijen is lang en smal, aan het uiteinde met een hoornschijfje, als met een knopje voorzien, en uit een groot aantal behaarde, hoorn- achtige dwarsstrooken te zamengesteld , die den- zelven een harig aanzien geven; aan zijne basis vindt men ter wederzijde een klein , schijnbaar nut- teloos aanhangsel, aan hetwelk men den naam van paraglossae gegeven heeft. Deze snuit kan geheel haar beneden worden omgeslagen, terwijl die der Wespen (Polistes) altijd uitgestrekt blijft. Bij de- zen is de snuit veel korter, zelfs breeder dan hij lang is, en in drie afdeelingen gespleten ; de mid delste dezer afdeelingen is de grootste, en is zelve van voren diep ingesneden, zoodat de snuit in vier afdeelingen gespleten schijnt; de zijdelingsche zijn de kleinste en schijnbaar losse aanhangsels; het zijn de paraglossae, doch hier een wezentlijk gedeelte van den shuit uitmakende, en uit- en inwendig ge- lijk het middelstuk zelf bewverktuigd. (Zie fig. VIT en fig. X.) Elke der vier afdeelingen draagt aan het uiteinde een hoornachtig knopje. Wijders is de snuit der Wespen veel minder harig, dan die der Bijen. Doch belangrijker verschil dan dit, is dat de snuit der Wespen geheel gesloten is, terwijl die der Bijen aan de onderzijde over de geheele lengte schijnt geopend, zoo als Réaumur ditreeds wist, en door Branpr en RatrzeBure (u) en door anderen wordt opgegeven,

(a) Med, Zool. 11. 179, in de Noot.

107

De buid toch, die den snuit der Bijen bekleedt ; is eene smallestrook, welker randen naar beneden omgebogen en over elkander zijn geslagen; door deze van een te buigen, kan men een haarfijn buisje ontdekken; zoodat de snuit der Bijen het aanzien heeft van eenen harigen koker, die in de lengte gespleten is en inwendig een lijnvormig ; kraakbeenig buisje bevat; op een klein gedeelte aan de bovenzijde na, is deze snuit overal even sterk met haren bezet. Die der Wespen is daar- entegen geheel gesloten, en aan de bovenzijde van eene gansch andere structuur dan aan de be- nedenzijde. Aan hare bovenzijde is de huid bol- rond gebogen, geel van kleur en gevormd even als die der Bijen, uit een groot aantal hoornachtige dwarsstróoken, die met korte haren, welke de volgende dwarsstrook bedekken , bezet zijn. (Zie fig. VII.) De afbeelding dezer strooken vindt men bij Trevimanus (a), waarbij echter dient opge- merkt, dat de haren zelve zich plat vertoonen, en aan derzelver spits verscheidene malen breeder zijn, dan aan derzelver oorsprong. De onderzijde van den snuit is bolrond gebogen, met eene helder witte huid bekleed, die alleen eenige in de lengte loo- pende plooijen, welke waarschijnlijk lijnvormige hoornstreepjes tot meerdere stevigheid zijn, ver- toont ; deze hoornstreepjes ontstaan voor het grootst gedeelte uit twee grootere, die men aan

(a) Tagv.t. a. p. pl. XVI. fig. 2,

108

het grondstuk van den snuit ziet (a); dergelijken bevinden zich ook in de paraglossae ; verder vindt men aan de onderzijde de reeds gemelde knopjes; deze (zie fig. IX. 5.) zijn gewis geene klieren (5), evenmin vleezige zuigmondjes(c), doch eenvoudig bolronde, schotelvormige, bruingekleur- de hoornstukjes, aan de benedenzijde van den snuit aan de uiteinden der insnijdingen gehecht, met de bolronde zijde naar boven gekeerd; deze wordt door de harige huid der bovenzijde overdekt, zoodat zich deze ligchaampjes alleen aan de onderzijde en als uitpuilende knopjes ver- toonen; met welke zorg ik dezelve heb nagegaan, nimmer heb ik eenige opening in dezelve kun- nen ontdekken, en deze omstandigheid, gepaard met het ontbreken dezer deelen bij vele Ayme- noptera , en wel bij zoodanige, die geene nesten vervaardigen , doet mij dezelve veeleer met RíÉau- mur (d) beschouwen, als geschikt om de stoffen bij het bouwen der nesten gelijk te strijken, dan met Duas als organen, door welke iets zoude opgezogen worden.

Het middelstuk van den snuit is, waar het aan het mentum gehecht is, veel smaller dan voor- aan, doch veel dikker, bijna rolrond, ter- wijl het vooraan bijna plat is; dit laatste is ook bij de zijdelingsche afdeelingen het geval, Het

(a) Zie fig. IX.

(6) Larreiuue, Règne animal, V. p. (ce) Dueùs, Phys. comp., IL. p. 318. (4) RÉaum., Mem, VL. p. 193.

109

middelstuk wordt met het mentum door twee hoornstukjes verbonden; het eene aan de boven- zijde (a), is een breed strookje; het andere, aan de onderzijde, is een schildvormig plaatje met Kier uitstekende puntjes (5); beide dienen ter aan- hechting van spieren, die in den tromp gelegen zijn en denzelven bewegen. Het laatstgenoemde hoornstukje verdient eene bijzondere vermelding, omdat dit het deel is, dat Réavxur (cj voor de mondopening hield; een gevoelen, dat door Gv- vreR aangenomen, en door anderen nageschreven , eene groote verwarring heeft te weeg gebragt.

De snuit der Hymenoptera is nu geenszins eene solide massa, maar bevat inwendig raadselachtige deelen. Bij de Bijen zijn deze door Branpr; Rarzenure en Treviranvs het duidelijkst beschre- ven. Hoe dit bij de Wespen en anderen gesteld zij ‚ vonden «wij nergens vermeld. Wij zullen om- trent deze eenige omstandigheden mededeelen „ ter- wijl wij voor eerstgenoemde naar gemelde Schrij- vers verwijzen.

Wanneer men bij de Wespen de huid van den snuit voorziglig wegneemt , dan vindt men in denzelven, een vliezig geplooid, gekreukeld deel, dat even als de snuit vier afdeelingen heeft, van welke er eene naar elk der zoogenaamde knopjes gaat; dit inwen- dig deel van den snuit bevat eene holte en is naar mijn inzien, eenvoudig een vlies, dat den snuit in-

(a) Zie fig. VII. c (4) Zie fig. IX a. (ce) Béaum, Mem. VI, pl. 16, fig. 2. n.

110

Wendig bekleedt; het hangt te zamen met de vlieá zen, die de tusschenruimten, tusschen de spieren in het menfum bevat, bekleeden, en mitsdien met die van het overige ligchaam. Zeer dikwijls heb ik hetzelve in zijn geheel onder het microscoop onderzocht; bij velerlei, ja aanmerkelijke vers grootingen en wijzen van verlichten, heb ik ech- ter nimmer eenige andere deelen in hetzelye kunnen ontdekken, dan zenuwen en tracheën, welke van die uitgingen, welke in het menfum gelegen zijn. Naar elk der knopjes liep eene zenuw en eene luchtbuis, doch deze bereikten dit niet; de twee voorname tracheën der middelste afdeeling anasto- moseeren te zamen met eenen dwarstak , waarbij mij merkwaardig voorkwam, dat deze tracheën, ten minste zeker derzelver dwarstak, niet in eene verdubbeling van het beschreven vlies waren ge- hecht, doch vrij in de ruimte lagen, die binnen dit vlies is bevat, en door de vochten worden omspoeld , die zich binnen dit vlies bevinden. Mitsdien is de snuit der Wespen hol, en des- zelfs holte inwendig bekleed met een vlies, dat met de overige omhullende vliezen te zamenhangt, zoodat het bloed, indien het zich tusschen ge= noemde vliezen beweegt, ook toegang heeft tot de holte van den snuit zelven. Wij vonden dan ook aan de wanden van dit vlies zelf, de eiron- de ligehaampjes, die wij voor bloedschijfjes hou- den, en zagen bovendien genoemd vlies altijd meer of min, van binnen bedekt met eene stof, van welke ik niet waag te beslissen, of dezelve vetstof is, dan wel een cougulum der vochten in

1

den snuit bevat, daar mijne voorwerpen lang in liquor hadden gelegen. Bij drukking tusschen glasplaatjes lost zich genoemde stof, die zich voor- al in de rigting der tracheën aanzet, in bolletjes op, van „35 millimeter grootte, Nimmer heb ik eenigen inhoud van anderen aard, dan dezen in den snuit gevonden, en het is opmerkenswaardig, dat hetgeen ik bij het volkomen insekt in den snuit vond, ik even zoo, doch niet zoo overvloe- dig in den snuit der poppen, die harer verandering nabij waren, aantrof; de stof, die in den snuit bevat is, kan derhalve geen voedsel zijn, maar is waarschijnlijk vetstof en bloed. Kennelijker en gemakkelijker dan bij de Wespen, is dit waar te nemen bij die Jchneumoniden, wier snuit niet ingesneden is, noch eenig spoor van knopjes of opening vertoont, zoo als bij Pémpla.

Hier is de snuit een eenvoudig vierkant kussent je; dezelve bevat inwendig geenerlei organen dan enkele tracheën ; nergens is eenige opening of buis, die uit dezelve uitgaat, te bespeuren , doch dezelve is opgevuld met eene massa, die duidelijk uit vet en bloed bestaat. De vetmassa bij deze dieren is gevormd uit kogelvormige lappen, die uit kleine- re bolletjes zijn zaamgesteld; dergelijke, zoo als ik die in het abdomen van het levend dier had gezien, vond ik in den snuit terug, doch verder ook niets, en deze was er geheel mede gevuld, Wat na het doel en de verrigting van den snuit der Hymenoptera aangaat, welligt is het te voor- barig, eenig gevoelen dien aangaande te uiten; intusschen is het zeker, dat de snuit geen werk-

12

taig ter ontlasting van het speeksel is. Bij de wespachtigen en bij Pimpla is dezelve wijders geen werktuig, door hetwelk stoffen worden op- gezogen, want hij is niet doorboord, en er be- staat geene buis, die uit denzelven in de voedings- buis geleidt. Intusschen is het zeker, dat de Wes- pen en misschien alle. Hymenoptera, vloeibaar voedsel door middel van denzelven tot zich nemen. Docks (a) heeft aangetoond, dat dit zoo is, doch dat het eerder een pompen dan een zuigen is, waarmede dus de zoogenaamde zuigmaag, die Trevrmanus (b) beschrijft, even als de inwendige bouw van den snuit niets gemeen heeft; hij past zijne verklaring alleenlijk op de Bijen toe, doch niet op de Wespen; dit is blijkbaar verkeerd: op de Wespen is zij evenzeer toepasselijk : ziet men toch eene Wesp of Zchneumon in een glas, waarin een droppel stroop is ingebragt, dit vocht tot zich nemen, dan kan men ligt de werking van den snuit bespeuren, Het dier plaatst nimmer de punt van denzelven op het vocht, zoo als het zulks zoude moeten doen, indien het door de hoorn- knopjes opzoog; doch drukt deszelfs bovenzijde tegen het glas aan, trekt den snuit alsdan in, en herhaalt dit aanhoudend; bij deze verrigting be- weegt zich de snuit als de zuiger eener pomp, tusschen de maatllen, die het dier onbewegelijk houdt, en op deze wijze brengt het de vochten

a

(a) Dueìst. a. p. IL. p. 318. (5) Trev. t. a. pe pag. 127. pl. XVI. fig. 3-U.

113

langs de maxillen in den pharynx. Daar waar de onderkaken geen volledigen koker om den snuit kunnen vormen, zijn dezelve gewoonlijk sterk behaard; het schijnt dus dat deze sterkere haarbedekking het afvloeijen der vochten belet. Welligt is dit pompen der vloeistoffen een der doel- einden, waartoe de snuit dienstig is, wanneer haar vorm, haar hiertoe geschikt maakt, want bij Pimpla schijnt zij hiertoe, minder ingerigt. Wanneer dezelve met hoornknopjes voorzien is, kan de snuit bovendien, ingevolge het gevoelen van Réavmua, bij het bouwen der nesten behulp- zaam zijn; eindelijk schijnt dit deel mij toe, een orgaan te zijn, in welks holte de bloedmassa eenen vrijen toegang heeft, waar deze welligt den invloed der dampkringslucht ondergaat'a), dewijl er zich doorgaans eene aanmerkelijke hoeveelheid vetstof in vormt.

Hoe bovengemelde inrigtingen, welke wij bij de Wespen hebben aangetoond, te vereenigen zijn met den zeer verschillenden bouw van den snuit bij de Bijen, waar Swammerpam en Trevimanus een lijn- vormig kraakbeen vonden, hetwelk door Baaxor en Rarzenuna als een buisje is beschreven, zal ik ten slotte trachten uiteen te zetten,

De uitwendige huid van den snuit der Bijen, welke uit harige dwarsbanden bestaat, is zoo

(a) Bij de poppen welke in hare cellen ingesloten liggen, is de snuit altijd gestrekt. Kan dit de be- lemmerde toegang der buitenlucht tot de ademe halingswerktuigen mogelijk verhelpen ?

NAT, Tijpscun, D, VIII. St. 1. 8

114

als ik reeds heb vermeld , eene platte strook, waarvan de randen naar beneden over elkander zijn geslagen; vouwt men deze uiteen, dan ziet men , dat de buis, die zij vormde, opgevuld is met een zonderling weefsel, door Trevrranos beschre- ven en afgebeeld (a). Dit weefsel is gehecht aan een lijnvormig hoornachtig ligchaam , hetwelk midden in hetzelve gelegen is; het ontstaat van het-groote hoornsluk aan de onderzijde van het mentum, en eindigt met een zoogenaamd kmopje (fig. VIJL) ; beneden dit kuaopje, aan de boven- zijde van het lijnvormig" hoornstuk , is de uitwen- dige huid van den snuit ‘aan hetzelve vastgehecht , terwijl deszelfs ander einde aan de bovenzijde van het menfum gehecht is, door middel van een overeenkomstig ,‚ doch anders gevormd hoorn- ‘boogje, als wij bij de Wespen hebben doen ken- nen (6). Wij vermelden dit, omdat Trevrranus aan dit hoornstukje een bijzonder gewigt heeft gehecht , door hetzelve onder den naam van hornartiger Behälter (c), als van groote belang- rijkheid voor te stelten.

Het bovengemeld weefsel dat den snuit opvult, bevat duidelijk een paar zenuwen en hetzelve is in een doorschijnend vlies besloten, hetwelk van de randen der uitwendige huid van den snuit naar het lijnvormige kraakbeen loopt, en als het ware

(a) Trev.t. a. p. pag. 120. pl, XIII, fig. 6, (5) Zie fig. VIL co (c) TEV, t. a. p. pag. 121. pl. XIIL. fig. 2, 3. we

115

de huid van. deszelfs onderzijde vormt, als men zich den snuit uiteengevouwen voorstelt, zoodat men zich denzelven kan vertegenwoordigen als eenen zeer verlengden, niet gespletenen wespeasnuit, met eenen lijnvormigen kraakbeenigen toestel in de huid der onderzijde, en welks randen omgeslagen zijn, zoodat zij over elkander komen te liggen («). Branpr en Rarzezure hebben het lijnvormig kraakbeen in zijn geheel afgebeeld (5), en daar het niet moeijelijk is dit deel bij Apis terrestris en andere groolere soorten daar te stellen, kan ik bevestigen dat hunne afbeelding in vele dee- len juist is; evenzeer is ook hunne verzekering waarheid, dat dit ligchaam een buisje is, en dat er zich, als men het tusschen glasplaatjes drukt , vochten in hetzelve bewegen (ec), en niettegen- staande dit alles vergissen zij zich, door te on- derstellen, dat door dit buisje vochten worden opgezogen; vooreerst toch zal men bevinden, dat zich alleenlijk in het bovenste gedeelte van hetzelve, ongeveer in 5 van deszelfs lengte, (fig. VLIL van d tot e.), vochten en luchtblaasjes bee wegen ‚terwijl het benedenst 5 gedeelte geheel ge- vuld , doorschijnend, sterk gezwollen is, en nim-

(a) Zie fig. XI.

(b) Med. Zoologie, MI, pl. XXV. fig. 13.

(le) Med. Zool., ML. pag. 197. Noot. Deze schijnen eene gele kleur te hebben, omdat het buisje donker geel gekleurd is; de gevolgtrekking dat genoemde vochten honig zouden zijn, is dus van allen grond ontbloot.

8

116

mer luchtblaasjes vertoont, en dat er boven- dien, nergens eenige buis bestaat, die met het- zelve zamenhangt. Dit ligchaam nu is, zoo als Braspr en Rarzeguaa zeer wel hebben opge- merkt, een buisje of kanaal, dat gevormd is, doordien hetzelve aan de onderzijde, diep ís ge- groefd, en de kanten dezer groeve met haartjes bezet zijn, welke in die der tegenovergestelde zijde vatten, en de groeve aldus tot een buisje doen zijn. Door genoemde haartjes (welke mij toeschijnen onderling door een vlies verbonden te zijn) van een te buigen, hebben wij hetzelve in de lengte geopend en het hier boven gezegde be- vestigd gevonden. Dewijl nu dit buisje alleen aan de onderzijde te openen is, en dewijl de achter- of bovenzijde van hetzelve nergens eenige opening heeft, zoo kan de holte van hetzelve niet met die van den snuit of met eenige andere holte des lig- chaams te zamen hangen, en derhalve kunnen door hetzelve geen stoffen worden opgezogen. Ter be- vestiging zij het volgende dienstig.

Het buisje (a) is op het uiteinde van het men- tum gehecht, op het hoornstuk aan deszelfs on- derzijde , hetwelk de paraglossae draagt (5); aanvankelijk is hetzelve plat, daarop verdikt het zich aanmerkelijk, is helder wit, doorschijnend, en kromt zich naar hoven; vervolgens wordt het bruin gekleurd en aan de onderzijde gegroefd,

(a) Zie fig. 8. (6) Zie fig, 8. g.

17

vormt dus een gootje, hetwelk spits aanvangt er xvaarvan de rauden een aantal haartjes dragen , welke tusschen die van den tegenovergestelden rand invatten, en zoodoende het gootje tot een buisje vormen. Aan de spits eindigt dit ligchaam met een gebogen schijfje («) , onder en voor hetwelk, de opening (5) van het buisje zelve ligt; op deze plaats, voor en naast, doch nimmer door het schijfje , dringen vochten en luchtblaasjes , bij drukking, uit het buisje; Aef hoornschijfje is dus niet doorboord; wijders bewegen zich de luchtblaasjes niet verder dan tot aan het gezwol- len gedeelte. Bij geslachtslooze Honigbijen heeft dit ligchaam in het midden eene dikte van 0,05 millimeter, het kanaal in hetzelve bevat, ís 0,03 millim. ruim; het gezwollen gedeelte zal ongeveer 0,12 millim. breed zijn. Bij Apis terrestris, waar het veel grooter is, is het mij gelukt, het- zelve in fijne dwarsschijfjes te doorsnijden, en deze regtstandig te plaatsen; hierdoor zag ik over- tuigend den beschreven gootvormigen bouw van hetzelve, en dat de dwarsschijfjes uit het midden van hetzelve genomen, eene ruime opening ver- toonden (e), doch dat die, welke genomen wa- ren uit het gezwollen doorschijnende gedeelte, geheel gevuld waren. Dit gevulde gedeelte schijnt als uit twee zijdlings aan één gevoegde stukken te bestaan ‚ waaruit ik opmaak, dat men zich dezen

(a) Zie fig. 8, € (4) Zie fig. 8 d. (ce) Zie fig. 8. b.

18

ganschen toestel moet voorstellen als ware het ee hoornstreepje of strookje dat, zoodanig gevouwen is, dat deszelfs randen beneden aan elkander lige gen, terwijl deze, meer naar de spits, een ‘weit nig van elkander verwijderd zijn gebleven, waar- door het spits aanvangend gootje gevormd is, dat “men in onze afbeelding bij fig, VIII. litt. e, ziet; ‘deze afbeelding stelt het buisje in zijn geheel voors het benedenste gedeelte is aan deszelfs onderzijde voorgesteld, het bovenste gedeelte is van ter zijde gezien. Uit het boven gezegde schijat het mij toes dat dit ligchaam , in stede van een buisje tot op- zuigen te zijn, veeleer geschikt is om den langen snuit der Bijen, als hij gestrekt wordt, te onder- steunen , te meer daar dergelijke lijnvormige hoorn- stukjes, ook in de paraglossae en aan de boven- zijde van den snuit (waar hij van haren ontbloot is) (a) te vinden zijn, en door deze heeft stellig geen opzuigen plaats, Meer nog dan dit „ pleit hiervoor, dat men bij andere Hymenoptera, wier snuit, gelijk die der Bijen, lang gestrekt is en gedeeltelijk ingeslagen kan worden, zoo als bij Sphex en Oedinerus eene inrigting vindt, welke naar die bij de Bijen gelijkt, en deze verklaart, die men ook reeds eenigzins bij de Wespen aan- geduid ziet, en eerst bij Pimpla en anderen, „wier snuit zeer kort is, en bijna niet bewogen wordt, geheel mist. ij Bij eene soort van Oetinerus, welke ik niet

(a) Trxv. t.a p. pag. 120. pl. XII. fig. 24. y.

m9

waag te bepalen, vond ik in de huid van de on- derzijde der snuit lijnvormige, harde deelen, van welke er zich, naar elk der hoornknopjes een begaf; deze vier lijnvormige deelen vereenigen zich onderling tot een plat stukje, hetwelk aan de basis van den snuit op het hoornstuk der onder- zijde van het mentum gehecht is («); bij druk- king heb ik nimmer eenig vocht in dezelve zich zien bewegen , schoon wel in de ruimte tusschen dezelve, en bij doorsneden in verschillende rigtin- gen heb ik nimmer eenige holte in dezelve ge- vonden; deze zijn dus eenvoudig deelen, welke dienstig zijn om den langen snuit van Oedinerus stevigheid te verschaffen. Het is derhalve waar schijnlijk , dat men overeenkomstige versterkingen aan de onderzijde van den snuit bij allen zal aan- treffen, bij welke dit deel lang en smal is, over- eenkomstig deszelfs vorm en inrigting gewijzigd; werkelijk schijnt dit aldus plaats te vinden.

Bij Pzmpla en anderen, waar de snuit zeer kort is, ontbreekt eene zoodanige versterking ge- heel,

Bij Polistes, welke een middelmatig langen snuit hebben, vindt men dezelve reeds aangeduid , en daar het middenstuk van derzelver snuit voor- aan eene aanmerkelijke breedte bezit, vindt men de versterking daarmede overeenkomstig, uit een groot aantal smalle, draadvormige hoornstreepjes, welke straalvormig uit twee grootere van de ba-=

(a) Ze fig. X. a.

120

sis van den snuit naar deszelfs omtrek zich ver= spreiden («).

Bij Oedinerus en Sphex viatica , waar de lange snuit in vier smalle afdeelingen is gespleten , vindt men den versterkingstoestel.in vier lijnvor- mige strookjes verdeeld, en wel voor elk der af- deelingen een (6).

Bij Apis eindelijk , wier snuit het langst en het meest zaamgesteid is, is deze toestel ook het meest ontwikkeld, en naar den vorm van den snuit gewijzigd. Deze is bij deze dieren niet gespleten, doch tot een buisje opgerold (c); wij vinden dan ook eenen versterkingstoestel , die evenmin gespleten is-(d), doch die vertoont zich, even als de snuit zelve, met omgeslagen randen, en gelijkt daar- door op een haarfijn buisje, dat echter, door- dien het aan deszelfs oorsprong geene holte heeft, maar uit twee zijdelings aaneengevoegde stukken bestaat, de sporen draagt van overeenkomstig te zijn met de beide middenste hoornstreepjes bij Oedinerus: terwijl men, hetgeen met de zijde- lingsche overeenkomt, bij de Bijen in de para- glossae wedervindt. Het komt mij dus voor dat dit gewaande buisje eenvoudig een versterkings- toestel is, zoo als SwaAmmerRDAM en Tarvrranus hetzelve beschouwd hadden.

(a) Zie fig. IX. (6) Zie fg. X. (e) Zie fig. XI. (d) Zie fig. VILI.

121

Wat nu de massa betreft, die de holte van der snuit der Bijen opvult, derzelver inrigting kunnen wij niet anders beschrijven dan Trevrranus (e) dit gedaan heeft, en hetzij ons oog nog te wei- nig geoefend, hetzij onze werktuigen te onvol- komen zijn, wij hebben geene volledige overeen- stemming tusschen deze en het inwendig vlies van den snuit bij de Wespen kunnen ontdekken, en vermogen dus geen overeenkomstige functie tus- schen den snuit der Wespen en dien der Bijen, ook op ontleedkundige gronden beweren;

En hiermede geven wij onze opmerkingen over, met het bewustzijn, van nog weinig te hebben verrigt ter verklaring van den raadselachtigen snuit der Bijen; doch wij vlijen ons echter door het medegedeelde getoond te hebben, hoezeer men nog ten achteren is in de kennis der monddeelen bij de orde, tot welke genoemde behooren. Eerst wanneer men eene volledige kennis van dezelve bezilten zal, en deze aan de verschillen in levens- wijze zal getoetst hebben, kan men met grond verwachten het doel der afzonderlijke gedeelten te kunnen doorgronden, Mogt mijn arbeid aan- leiding tot zoodanig onderzoek geven, en als leiddraad tot hetzelve dienstig bevonden worden,

Het Joppe, December 1840. /

(ce) Trev. t‚ a, p‚ pag. 120. pl. XIII,

Fig. I.

122

VERKLARING pen PLAAT,

Hoofd van Vespa crabro, tien malen ver=

groot; het kopschild en een gedeelte van den schedel zijn weggenomen. Men ziet den pha- rynx in zijne natuurlijke ligging tegen de her

senen ; op denzelven , ziet men den zenuwstam voor het plantaardig leven. De levatores pha- ryngis heeft men in deze figuur weggelaten.

a. be €: d. e.

fe

Fig. II.

musculi protractores pharyngis. muse, constrictor pharyngis. muse: palatini convergentes, muse, palatini divergentes.

Eppharyna. Lie Trev. t.a.p. XV.

fig. 8. Z,

Labrum. ‘Lie Tarv. XV. fig. 8. 7’.

Doorsnede van het hoofd van hetzelfde

imsekt; de lijmholte en den tromp zijn in hun geheel. afgebeeld, de omhullende vliezen heeft men niet kunnen aanduiden.

de

musculi levatores pharyngis.

muse. levator epipharyngis. clypeus.

labrum. Trev. XV. fig. 8. U’. Epipharyna. Truv. XV. fig. 8. Ze Hypopharynx. Trev. XV. fig. 8. v.

123

g. Plooî, onder welke de opening der speek-

„selbuis ligt.

g/. geul, welke naar de lijmholte voert. (Tzev. XV. 6. 8. F)

h. de lijmholte.

h’, spieren, welke den tromp intrekken,

ë. musculus lingualis,

k. het eerste paar zenuwknoopen ile den slokdarm ; derzelver verbinding met het vol- gende paar gaat met de speekselbuis door het cephalophragma; hetzelve verbindt zich door eenen breeden band met de hersenen Z; hierdoor ontstaat een ring, binnen wel- ken de aorta, de zenuw des plantaardigen levens, de slokdarm, en de pees van den muse. lingualis omvat zijn; wijders ver- bindt zich dit eerste paar zenuwknoopen met den grootsten knaop der zenuwen des plantaardigen levens, en vormt met dezen eenen ring om den pharynx, en door deze zijn beide hoofd-zenuwstammen verbonden. Wij hebben getracht in onze figuur aan te toonen, hoe die des plantaardigen levens tusschen den slokdarm en de aor/a ligt en bij » eenen ring vormt, door welken laatst= genoemde doorgaat, om zich bij pin de omhullende vliezen te eindigen; verder ziet men bij , naast. genoemden ring , het knoopje, waaruit het linker parig gedeelte van gemelden zenuwstam ontstaat.

Ll. _de hersenen.

m. musculi tLenacula oesophagt.

124

n. ring: welke de aorta omvat,

oe musculus pharyngo-oesophagaeus.

speekselbuis,

„_zenuwdraden tusschen het Iste en 2de paar knoopen.

3: slokdarm,

4. aorta.

DRE

Fig. III. Hetzelfde hoofd als in fig. 1. van het- welk het Zabrum, de epipharynx en de boven- zijde van den pharyna is weggenomen,

a. Hoornachtig voorste gedeelte van den bo- dem der mondholte met den daaraan han- genden Aypopharynx, in fig.II. bij f. van terzijde te zien.

6, musculi protractores pharyngis.

ce. apophyses glosso-pharyngaeae.

d. musculus pharyngo-oesophagaeus van binnen. :

€. opening van den slokdarm.

Fig. IV. Kopschild van Vespa erabro fem. aan de binnenzijde,

Fig. V. Vlies, hetwelk de lijmholte omgeeft.

Fig. VL a. labrum. 6. epipharynx. Het eerstgenoemde is opgeligt, om de laatste genoemden beter te kunnen vertoonen.

Fig. VIL. Bovenzijde van den snuit van Vespa crabro,

125

a. speekselbuis.

6, trechtervormig einde van dezelve,

e. hoornstukje, dat aan de bovenzijde den snuit met het meutum verbindt,

Fig. VUL Lijnvormig kraakbeen uit den snuit van Apis terrestris.

a. hoornstukje, waarmede hetzelve op het mentum gehecht is, overeenkomstig met a. fig. IX en X; de uitstekende punten ver- binden hetzelve met dat aan de bovenzijde van den snuit, hetwelk Trevrranus Aorne artiger Behälter noemt, en overeenkom- stig is met c. fig. VIL,

b. doorsnede van dit kraakbeen,

ce. gebogen hoornschijfje aan het uiteinde,

d., opening van het buisje, door deszelfs om= gebogen randen gevormd,

e. het benedenste gezwollen gedeelte van hetzelve , met den aanvang van genoemd buisje.

J. spieren, die hetzelve buigen, geheel uit

_ hare natuurlijke ligging gebragt.

g. de plaats, waar de paraglossae op het mentum gehecht zijn,

Fig. IX. Onderzijde van den snuit van Vespa crabro.

a. hoornstukje, dat den snuit aan de onder- zijde met het mentum verbindt; in het midden ziet men de verhevenheid, welke Résvxun voor de mondopening hield,

b. _hoornschijfjes,

126

Fig. X. Onderzijde van den snuit van Oedinerus.

Fig, XL. Doorsnede van den snuit van Apis mel- lifica, ongeveer 100 malen vergroot, a. het lijnvormig kraakbeen, 6. de buitenste harige huid,

Pi

jdschr. voor Nat. Gesch. Deel VII. de EN

| | a

TEE VI IR teendr vL.t prunger, Leiden

IETS

OVER DE

POLYPENSTOKKEN,

GEVONDEN TE GRONINGEN IN DEN HONDSRUG,

DOOR

Dr. DASSEN.

menen emd

Weinige landen bieden mindere gelegenheden aan om het maaksel van den grond te leeren kennen dan het onze! Geene bergen, die door hunne ontbloote zijden het oog des natuuronder- zoekers als uitnoodigen, geene mijnwerken, die tot in de ingewanden der aarde voeren, geene rotsen, ja, bijna geene natuurlijke bronnen, ge- ven aanleiding om de zamenstelling des bodems te onderzoeken, De weinige middelen, die hiertoe kunnen leiden, bestaan in het waarnemen der op- pervlakkige aardlagen, bij het graven van kana- len, putten enz.; doch de uitkomsten van zulke waarnemingen geven zoo weinig belangrijke bij- zonderheden , dat zij veelal verwaarloosd worden. Dit is echter te betreuren ; want, kenden wij vooreerst slechts de bovenste lagen van onzen grond volkomen , zoo was reeds eene groote schre- de voorwaarts gedaan. Inzonderheid zouden dan verspreide waarnemers, een vast punt hebben, waaraan zij hunne waarnemingen konden toet- sen; het zoude den lust tot onderzoek opwekken, en dit zoude waarschijnlijk , behalve voor de we-.

KAT. TIJDSCHR, D, VIII. St. 2, 9

128

tenschap, ook voor de nijverheid van belang zijn,

Om eenigzins tot dit doel mede te werken, wil ik mijne aanteekeningen mededeelen omtrent eene verzameling van in den Hondsrug, nabij Groningen gevonden Polypenstokken , welke ik door de goed heid van mijnen hooggeachten leermeester, Prof. VAN SwinpEREN, heb kunnen onderzoeken. Wel . zal ik niet veel belangrijks omtrent dit onderwerp kunnen opteekenen, dochik hoop , dat anderen dit punt uitvoeriger en beter, dan mij mogelijk was, zullen behandelen. Inzonderheid verzoek ik ieder in het belang der wetenschap, om bij het vinden van zoodanige of andere overblijfselen van dieren, op te teekenen, waar en hoe ze ‘gevonden zijn; iels, dat geheel ontbreekt bij de door mij te ver- meldene voorwerpen. Immers, onder de vele hon- derden stukken van Groninger Polypenstokken, welke ik gezien heb, is bij geen enkel de vindplaats anders aangegeven, dan naar den naam des ge= huchts of der streek, iets, dat veel minder betee. kent, dan de grondsoort, ywaarin zij gelegen heb- ben. Hierdoor verliezen de genoemde overblijfselen bijna alle gewigt, hetwelk zij voor de kennis der vorming van onzen grond kunnen hebben. Doch dit gebrek, eigen aan alle, mij bekende verzame- lingen van-Groninger versteeningen, is niet aan de oorspronkelijke verzamelaars te wijten: want toen de voornaamste dezer verzamelingen ontstonden, was het gewigt der versteeningen voor de kennis der aarde, nog niet algemeen erkend, en men zag dus in dezelven slechts vormen van dieren , die meer wegens hunne bijzonderheid, dan wel

129

xvegens hun gewigt voor de wetenschap de aan dacht boeiden.

Het zal hieraan ook moeten toegeschreven wor- den, dat zij in een betrekkelijk zeer laat tijdperk, het eerst in de boeken vermelding vinden, Immers het was niet voor het midden der vorige eeuw, dat een der vele geleerden, die steeds tot sieraad der stad Groningen verstrekten, melding van deze wersteeningen maakte, Inzonderheid was het de beroemde vas Doeveren, die deze versteeningen der aandacht waardig keurde; ja, hij schijnt ze het eerst waargenomen te hebben, Ook heeft hij lang bet plan gehad, ze naauwkeurig te beschrij- ven, gelijk, ve Franco vaN Bemkunev (u) en hij zelf (6) verhaalt, « opdat,” zoo als hij zich uitdrukt, « ons Groningen in de Natuurlijke His- « torie beroemd worde,”

Door zijn vertrek uit Groningen is dit plan waarschijnlijk verijdeld, ten minste het is nimmer uitgevoerd geworden, hetgeen te meer te betreu- ren is, dewijl Manrixer (c) hem voor zoo iels zeer geschikt oordeelde. — Later heeft S, J. Bruamans hetzelfde plan gevormd, en weinig tijds voor zijn’ dood wilde hij nog naar Groningen overkomen om hetzelve te verwezentlijken (d).

(a) ve Franca vaN Benkney, Watuurlijke Historie van Holland, D. 1. St. 2, pag. 808.

(4) Academische redevoering van vAN DoEVEREN, vertaald door van Geuns, 1771, pag. 31.

(ce) Manriver, Matechismus der Natuur, D.I. pag. 19%,

(d) P. Darrssen, Redevoering, vertaald door J. E, Wixren, in de aanteekening pag. 95.

ge

130

En waarlijk in die dagen, toen de gebroeders. Driessen nog leefden, en dus op konden geven , waar zij hunne fraaije verzamelingen gevonden hadden, toen kon zulk een plan tot gelukkige gevolgen leiden; want Prof, Driessen inzonder- heid, schijnt op de plaatsing der versteeningen acht gegeven te hebben : immers hij zegt ter loops in de aangehaalde Verhandeling, dat er op eene diepte van twintig voeten in den Hondsrug andere versteeningen gevonden worden als op mindere diepten. Im het algemeen schijnen de versteenin- gen aldaar niet digt bij de oppervlakte voor te komen; ten minste, honderden malen heb ik den Hondsrug bezocht met het doel om versteeningen te zoeken, maar nimmer iets gevonden van eenige beteekenis,

Immers brokstukken van deze of gene C'alamo- pora of Stromatopora , die ik soms aantrof, za- gen er doorgaans zoo verweerd uit, waren zoo- danig onderscheiden van die, in de verzameling aanwezig, dat ik ze geloofde te moeten beschou- wen , als door vroegere gravingen aan de opper- vlakte des gronds gekomen en aldaar door lucht en water bedorven.

Ik zal dus in de volgende aanteekeningen, om- trent de meermalen genoemde versteeningen wei- nig kunnen zeggen van de zoodanigen, door mij zelven gevonden , dewijl al mijne moeite om versteeningen te vinden, mij slechts tot de ont- kennende uitkomst geleid heeft, dat zij niet aan- wezig zijn in de geringe diepte, tot welke ik heb zien graven. Ook bestond de grondsoort , bij dee

131

ze uitgravingen aan het licht gebragt, zonder uit- zondering, uit de gewone zand- en steenformatie , welke, in Drenthe ten minste, geene Polypen- stokken oplevert; iets dat ik vrij stellig kan ver- zekeren , want sints mijn verblijf in die provincie heb ik ze tallooze malen te vergeefs gezocht bij het graven van kanalen of putten, Bij alle deze gelegenheden heb ik slechts een’ enkelen keer in een stuk overgangskalk, een paar conchylien aan- getroffen, en eenige landen, waarschijnlijk van eene groote vischsoort.

Ik geloof dus, tot dat het tegendeel zal bewe- zen zijn, dat de bedoelde Polypenstokken in eene andere grondsoort gevonden zijn, Ik zal nu de door mij waargenomen en bestemde soorten opge- ven, en tevens uit haren vorm en haar voorkomen , zoo mogelijk, eenige gevolgen afleiden. . Bij deze opgaven zal ik mij echter tot het volkomen zekere bepalen, en geene soorten vermelden, omtrent welker bestaan nog eenige twijfel is overgeble- ven; want het is mij in dezen minder te doen om vele soorten te vermelden, dan wel om uit het aanwezen en voorkomen van stellig erkende soor- ten gevolgen af te leiden.

Ik heb voor het overige het werk van Gorp- puss (a) tot grondslag genomen, zoowel om de hooge voortreffelijkheid van hetzelve, als om het

(a) Gornruss, Petrefacta Musei Univ. Reg. Borus- sicae Rhenanae Bonnensis ete. (iconibus et de- seriptionibus illustrata.) p

132

aanwezig zijn van een aantal versteeningen te: Groningen door den Schrijver zelven bestemd, wel- ke dus tot een punt van vergelijking konden die- nen in twijfelachtige gevallen, die niet weinig talrijk waren.

1. Achtlleum tuberosum. Gorvruss. |. c, tab, XXXIV. fig. 4.

Deze soort is in de Groninger verzamelingen niet zeldzaam; de stukken echter hebben doorgaans hunne natuurlijke gedaante verloren , zijn met vreemde stoffen opgevuld, en niet zelden half vergaan; aan velen ziet men duidelijk, dat zij door het rondvoeren in water afgesleten zijn.

2, Achtlleum cariosum. Gorpruss, 1. c. tab. XXXIV. fig. 6,

Geinkrusteerd op. andere versteeningen , soms ook vrij. Is niet zeldzaam, doch doorgaans vrij onduidelijk. Sommige stukken schijnen in water rondgevoerd te zijn; dit is echter minder duide= lijk dan bij de vorige soort,

8. Manon peziza, Gorpruss, 1 c. tab. L. fig. 8,

Deze soort schijnt zeldzaam; ten minste ik heb er slechts drie kleine stukjes van gezien, waar= onder slechts een met volkomene zekerheid erkend kan worden. Twee van deze stukjes hadden on-

eregelmatige gedaanten en afgeronde hoeken.

133

4. Manon stellatum. Goupruss. |. c. tab, 1. fig. 9.

Van deze soort heb ik slechts een klein stukje gezien, waaruit zich niets liet afleiden,

5. Tragos spaeroides. Goupross. 1, c. tab. V. fig. Il.

Deze soort is op kalksteen door den Heer BreexK- Roope gevonden. Uit derzelver voorkomen laat zich niets afleiden,

6. Gorgonia anceps. Goupruss. 1, c, tab. XXX. fig. 1.

In het midden van een stuk vuursteen erkent men sporen van deze soort. Deze steen moet de- zelve dus in vloeibaren staat omgeven hebben, Zij behoort derhalve tot de krijtformatie.

7. Stromatopora concentrica. Gorpruss. 1. c.

tab. VIII. fig. 5.

Deze soort is in den Hondsrug zeer gemeen, even als in de verzamelingen, Zelden echter treft men volkomen bewaarde stukken aan; dikwerf zag ik ze op het aanraken ineenvallen. Aan sommige van deze stukken is het zigtbaar, dat zij door rondvoeren in het water afgesleten zijn; aan de meesten echter is hier niets van te zien, dewijl zij te veel vergaan zijn,

8. Retepora antigua. Goupruss. Lc, tab, IX, fig. 10,

134

9. Retepora cyathiformis. Gouoruss. 1, c. tab. IX. fig. 11.

Beide deze, niet zeldzaam voorkomende soorten vertoonen zich op vuursteenen, of wel als afdruk- sels op kalksteenen. Op de vuursteenen moeten zij zich gevormd hebben, nadat deze steenen hun- ne tegenwoordige gedaante verkregen; want men ziet soms op scherpe hoeken of wel op vlakten, door scherpe kanten begrensd, deze versteenin- gen. In den natuurlijken toestand van de vuur- steenen komen deze scherpe kanten noch vlakten voor («) , zoodat zij noodwendig het gevolg moe- ten zijn van het geweld, dat deze steenen over- bragt uit hunne natuurlijke standplaatsen, naar hunne tegenwoordige. Op den overtogt dus, of wel na hunne aankomst moeten deze Retepora soorten geleefd hebben.

10. Certopora favosa. Goupruss. 1. c. tab, XI. fig. 10.

1. Certopora diadema. Goupross. 1. c. tab. XI. fig. 12.

Van beide deze soorten heb ik slechts kleine,

afgebroken, met vreemde stoffen meer of min be- dekte stukken gezien.

12. Ceriopora gracilis. Goupruss, tab, X. fig. 11.

emmen ed

(a) Brupanr, Fraité de Mineralog., Ed, 2, Tom, I page 143.

135

13. Ceriopora milleporacea. Gorpruss, tab. X. fig. 10,

Beide deze soorten heb ik op vuursteenen, in- zonderheid in holligheden derzelve waargenomen; niet zelden vertoonen deze teedere overblijfselen eene bijna geheel ongeschondene gedaante, zoo- dat zij bij het overvoeren der vuursteenen naar den Hondsrug nog niet aanwezig konden zijn. Im- mers, het is voorzeker onbegrijpelijk, dat dus- danige fijne voortbrengselen onbeschadigd konden blijven , terwijl oneindig harder voorwerpen, zoo als de vuursteenen , verbrijzeld of afgesleten wer den.

14, Ceriopora stellata, Gorpruss. 1, c. tab. XI. fig. 11.

15. Ceriopora polymorpha. Gounruss, 1, c. tab. X. fig, 7.

Beiden zijn zeldzaam en slechts in brokstuk- ken, doorgaans versteend, of liever omgeven en opgevuld met kalk, aanwezig,

16. Orbztalitis macropora. Goupruss, 1. c. tab, XIL. fig. 8,

Het eenige stuk, dat ik van deze soort zag, was doorgeslagen. Op de breuk herkende men gemakkelijk stukken van deze soort, omgeven en opgevuld met kalksteen. Voor het overige was dit stuk afgerond zonder hoeken, zoodat het waarschijnlijk een tijd lang in het water rond is gevoerd,

136

17. Agaricia boletiformts. Gouvruss. 1. c. tab. XI. fig. 12.

18. Agaricia lobata. Gorpruss, 1, c. tab. XII. fig. 11.

Beide deze soorten zijn niet zeldzaam , maar komen doorgaans versteend, en alsdan meer of min rond afgeslepen voor, zoodat zij duidelijk be- wijzen, van elders aangebragt te zijn.

19. Agaricta Swindriana. Goupruss. 1. c. tab, XXXVIIL. fig. 3,

Ik heb deze soort in zeer fraai afdruksel op een stuk geheel versteende afgeronde koraal waar- genomen. Hieromtrent geldt dus het reeds vroe- ger omtrent twee soorten van Retepora en Cerio- pord aangemerkte, dat namelijk deze soort nood- wendig geleefd moet hebben op de plaats, waar men ze nu vindt. Immers, ware zij blootgesteld geweest aan de werkingen, die den steen, waar= op zij zich bevond, afgerond hebben, dan moest zij verdwenen zijn.

20. Zithodendron caespitosum, Gororuss. 1. c. tab, XIII. fig. 4,

Met vuursteen opgevuld en gedeeltelijk over- trokken , en âlsdan duidelijk afgerond, of wel in kalksteen en dan in brokstukken, Deze soort be- hoort niet onder de zeldzamen,

137

21. Lithodendron plicatum. Goupruss. L. c. tab. XIII. fig. 5.

Deze zeldzame soort komt hier niet versteend voor. Zeer gemakkelijk erkent men er den ge- heel ongeschonden vorm des diers in, zoodat men als onwillekeurig tot het besluit komt, dat deze soort niet uit verre streken naar den Hondsrug over- gevoerd kan zijn, Ook de buizen zelve zijn niet met versteeningsstof maar met kleine kristallen opgevuld, die ik echter niet onderzocht heb.

22. Zithodendron dichotomum. Gorpruss. 1. c. tab. XIII. fig. 3.

Deze soort komt in versteende en zeer duidelijk afgeronde stukken voor, zoodat men soms de ope- ning der buizen een ellips ziet vormen van eene aanzienlijke doorsnede in de lengte,

23°. Fungia polymorpha. Gouprovss. 1 c. 9 tab, XIV. fig. 6.

Deze niet zeldzaam voorkomende soort, heb ik onder anderen vrij gaaf waargenomen op de breukvlakte van een’ geheel versteenden ronden, doormidden gebroken koraalsteen, zoodat de Fux- gia hierop gevormd moet zijn, nadat het koraal, waarop zij groeide, versteend en doorgebroken was. Om dezelfde reden als vroeger onderschei- dene malen opgegeven is, foet men aannemen, dat deze soort ook ter plaatse, waar zij nu gevon- den is, geleefd heeft,

138

24. Diploctenium pluma. Gounruss. 1, c. tab. XV. fig. 2,

Deze soort heb ik slechts in afdruk gezien.

25. Turbinolta elliptica. Goupruss. tab, XV. fig, 4.

Deze soort heb ik slechts in een weinig ver- steend doch duidelijk stuk gezien.

26. Zurbinolia sulcata. Gorpruss. 1. c. tab. XV. fig. 5.

27. Turbinolia complanata. Goupruss. 1, c. tab. XV. fig. 10.

Beide deze soorten zijn niet in groot aantal, maar doorgaans in duidelijke stukken aanwezig.

28, Cyatophyllum hypocratiforme. Goupruss,. Le. tab. XVII. fig. 4.

29, Cyatophyllum radicans. Gounruss. 1. c. tab. XXI, fig. 2,

30. Cyatophyllum plicatum. Gorvruss. 1, c tab, XV. fig. 12,

31. Cyatophyllum dianthus. Gorpruss, 1 c. tab. XVL fig. 1.

32. Cyatophyllum marginatum. Gouoruss. 1, c. tab, XVL. fig. 3.

33. Cyatophyllum caespitosum. Goupruss, 1, c. tab, XIX, fig. 2,

139

34. Cyatophyllum ananas. Gorpruss. 1, c. tab, XIX. fig. 4,

85, Cyatophyllum turbinatum. Goupruss. l. c. tab. XVI. fig. 8,

36. Cyatophyllum helianthoides, Goupruss. L. c, tab. XX. fig. 3.

De bovenvermelde soorten van het geslacht Cyatophyllum, hebben vele kenmerken in haar voorkomen gemeen, zoodat ik, om niet in her- halingen te vallen, over allen te gelijk zal spre- ken. — Steeds komen zij, of in eene versteende massa, welke haar omringt en opvult, voor, en alsdan duidelijk afgeslepen, of wel in enkele losse buizen en alsdan steeds opgevuld met kalkaardi- ge, vast te zamenhangende stoffen,

Ook deze enkele stukken toonen niet zelden op sommige punten afgerond te zijn, zoodat zij in hunne geschiedenis eene groote gelijkheid schij- nen te bezitten met de andere stukken. Alle de Groninger Cyatophylla zouden dus van verre aangevoerd zijn,

37. Meandrina tenella. Gorvruss. 1. c. tab, XXL. fig. 4,

Deze soort, waarvan ik echter slechts een stuk zag , is volstrekt niet versteend, en vertoont vol- komen hare natuurlijke gedaante, als of het zoo eerst uit zee aanspoelde. Onmogelijk schijnt het mij, dat zulk een fijn, door niets beschermd koraal uit verre streken afkomstig zoude zijn.

140

Ik weet het, er is eene andere veronderstelling mogelijk, dan die, waartoe de bovenstaande aanmerking henen leidt, De omhullende kalksteen namelijk, kan vergaan zijn, en aldus het koraal geheel vrij achtergelaten hebben.

De volgende daadzaken echter verheffen zich tegen deze stelling: 1. eene groote menigte ver- steende koralen toonen duidelijk aan, dat zij vroe- ger vergaan dan de omsluitende kalksteen: 2, men vindt geene versteeningen , waarvan het eene ge- deelte door kalksteen omgeven, het andere ge- heel vrij is , het geen noodwendig plaats moest hebben, wanneer de natuur zulke teedere ver- steeningen, als de Groninger Meandrina, van den omsluitenden steen kon bevrijden ; 3, de ge- noemde Meandrina is zoo teeder en fijn van maaksel, dat zij zelve alle denkbeeld verdrijft, dat oorzaken, welke kalksteen konden verteren, haar zelve ongeschonden zouden laten,

Om deze redenen zie ik geene andere mogelijk- heid om haar aanwezen in den tegenwoordigen toestand te verklaren, dan vast te stellen, dat zij geleefd heeft in de streken, waar zij nu gevonden wordt,

88. Astrea porosa. Gounruss. l. c. tab, XXI. fig. 7.

Onder het groot aantal stukken van dit geslacht, in de verzamelingen aanwezig, kan ik alleen de- ze soort met zekerheid „onderscheiden, Ik twijtel echter geenszins, of. een nieuw en herhaald on- derzoek zoude het aantal soorten. ten minste tot

1ál

een half dozijn verheffen. Tijd en gelegenheid beide, ontbreken mij daartoe, zoodat ilk mij moet vergenoegen , anderen op dit geslacht opmerk- zaam te maken, gelijk in het algemeen alle de geslachten der Groninger versteeningen nog drin- gend, onderzoekers en beschrijvers behoeven.

Doch, het algemeene daargelaten, keer ik tot het geslacht Astrea terug. Ik geloof geene ge- waagde gissing ter neder te stellen, wanneer ik vaststel, dat er stukken van hetzelve, van verre streken te Groningen aangevoerd zijn, ten min- ste velen zijn afgerond, allen bijna zijn half ver- gaan; verreweg de meesten zijn versteend,

89. Columnaria sulcata. Goupruss, 1, c. tab. XXIV. fig. 9.

Deze soort verschijnt doorgaans versteend en meer of min duidelijk afgerond, zoodat dezelve zonder twijfel, uit andere streken af komstig is,

40, Catenipora escharoïdes, Goupruvss, Ll. c, tab. XXV. fig. 4.

Deze soort behoort tot de meest algemeen voor- komende, onder de Groninger versteeningen. In alle vormen van versteening is zij voorhanden, zoodat men ze soms aantreft met stukken van de kalkrots verbonden , waarin zij oorspronkelijk op- genomen werd; soms geheel vrij, als van, eene thans levende soort afkomstig. In enkele geval len is zij duidelijk afgerond, in andere bespeurt men van deze afronding niets. De eerste van de- ze stukken zijn stellig in het water rondgevoerd;

142

de anderen zijn waarschijnlijk in de nabijheid van den Hondsrug ontstaan, iets, hetgeen schijnt be- vestigd te worden, door de daadzaak, dat men deze soort, zoo wel ten zuiden, als ten noorden van Groningen, zoowel in de Eifel en de West- phaalsche steenkoolformatiën, als in Gotland en Noorwegen gevonden heeft.

Al. Catenipora labyrinthica, Gorpruss. |, c. tab, XXV. fig. 5.

Ook deze soort is hier niet zeldzaam, en komt bij Groningen in groote stukken voor. In het algemeen geldt hetgeen bij de vorige soort aange- merkt is, ook van deze,

42. Syringopora ramulosa. Goupruss. 1, c. tab. XXV. fig. 7.

Deze soort vindt men in de natuurlijke gedaane te zonder eenige versteening; ook is zij geheel versteend aanwezig, en alsdan afgerond, In het eerste geval zal zij dus in de nabijheid van den Hondsrug geleefd hebben, want onversteend kon zij wegens het teedere maaksel onmogelijk verre vervoerd worden. De afgeronde stukken zullen daarentegen van verre aangevoerd zijn,

43. Syringopora reticulata. Gounruss. 1. c. tab. XXV. fig. 8,

Van deze soort geldt hetzelfde als van de vorige.

44. Syringopora caespitosa. Goupruss. |. c. tab, XXV. fig. 9.

Ook deze soort komt volkomen vrij en natuur-

143

lijk voor, terwijl. andere stukken geheel ver- steend, en tevens even afgesleten zijn als de Drent- sche keijen,

45. Syringopora filiformis. Goupross. 1. ec. tab, XXVIII. fig. 16.

Geene andere, dan versteende en meer of min afgeslepen stukken heb ik van deze soort gezien,

„46, Syringopora verticillata. Gorunross. 1, c. tab. XXV. fig. 6,

Deze niet dikwerf voorkomende soort is door gaans versteend; soms echter komen ook geheel natuurlijke stukjes voor. Ì

41. Aulopora serpens.. Gororuss, 1. c. tab. XXIX. fig. 1.

48, Aulopora conglomerata. Gorpruss. 1. c. tab. XXIX. fig. 4,

‚Van deze beide. soorten heb ik slechts ver. steende en afgeslepen stukken gezien.

49. Calamopora alveolaris. Gouvruss, 1. c. tab, XXVI. fig. 1.

50. Calamopora Gothlandica. Gorpruss. 1. c. ' tab. XXVL. fig. 3.

Bl. Calamopora basaltica. Gouprvss. 1. c, tab. XXVL fig. 4,

„52, Calamopora polymorpha. Goupeuss. 1. c. tab. XXV. fig. 2—5,

NAT, TIJjpscua, D, VIII. St. 2. 10

144

53, Calamopora spongites. Goupruss. 1. cf tab. XXVIII. fig. 1, 2.

Deze vijf soorten, de eenige van dit geslacht, die mij met zekerheid als Groningsch bekend zijn , hebben in haar voorkomen veel met elkander ge- meen. Allen komen zoo wel versteend , en alsdan duidelijk afgerond, als niet versteend , zonder afslijting, voor, in welk laatste geval de buizen dikewerf met kleine kristallen opgevuld zijn. Geen geslacht is gemeener en gemakkelijker in den Hondsrug aan te treffen,

54. Flustra lanceolata. Gornruss. 1, c, tab. XXXVI. fig. 2,

Deze soort komt niet anders dan in afgeronde steenen voor.

55, Sarcinula organum. Gorpruss. 1, c. tab. XXIV. fig. 10.

Deze soort is zeer gemeen, komt in aanzien= lijke stukken voor, en is soms versteend en afge. rond, soms geheel vrij.

56. Sarcinula costata, Gorpruss. 1. c. tab. XXIV. fig. 11,

Deze soort is niet zoo algemeen als de vorige, en is steeds versteend.

Wanneer men deze opgenoemde soorten terug wil brengen tot de verschillende geologische for-

145

matiën, waarin zij in de gebergten gevonden wor- den, dan blijkt het, dat bijna allen in de Grau- wacke en kolenformatie aanwezig zijn (a).

Vele van deze soorten hebben ‘waarschijnlijk niet geleefd, waar men ze nu vindt: want onder de zesenvijftig opgenoemden bevinden zich negen- entwintig , die niet anders dan in versteende en afgeronde stukken voorkomen, terwijl twaalf an- deren in dusdanigen en in geheel vrijen, niet afge- ronden vorm aangetroffen worden; acht anderen daarentegen bieden geene sporen van afronding aan; zij hebben haren eigen vorm bewaard en zijn, in het algemeen te teêr, om een’ langen weg af- gelegd te kunnen hebben. Onder deze drie af- deelingen kunnen zeven andere soorten met geene zekerheid gerangschikt worden, De opgenoemde yersteeningen zijn dus grootendeels van elders aangevoerd, maar ook anderen hebben in de na- bijheid van Groningen geleefd. Sommigen daar- van, gelijk boven bleek, leefden op vuursteen, en dezen hebben noodwendig niet kunnen ont- staan voor dat de vuursteen verbroken, en uit de moederbergen naar de omstreken van Groningen overgebragt was. Dit nu toont aan: 1. dat de overbrenging der versteeningen plaats gehad heeft na de vorming der krijtformatie; 2. dat na deze overbrenging, de noodige uitwendige omstandig- heden in de omstreken van Groningen aanwezig waren, om Retepora-soorten, enz, te doen le-

(a) pr LA Beene, Geognosie, pag. 517 en volg. 10

146

ven. Doch lang nadat de krijtformatie ontstond ; zijn naar de omstreken van Groningen steenen overgebragt; want ik heb in den Hondsru® een stuk kalk gevonden, dat alle kenmerken, en ook eenige versteeningen opleverde aan den Parijs- schen grof kalk eigen. Na het ontstaan van deze, ‘betrekkelijk jonge kalksoort, heeft dus nog te ‘Groningen het aanvoeren van steenen mogelijk ge- weest! Maar van waar zijn de. vreemde verstee- ningen naar Groningen gekomen ?

Het oude denkbeeld door de vroegere Gronin= ger natuurkundigen hieromtrent gekoesterd, en nog door Professor Driessen (a) gedeeld, schrijft dezelve aan Scandinavië toe. Doch slechts van zeer weinige kan dit waar zijn, want drieënder- tig der opgenoemde soorten komen eeniglijk ten zuiden en westen van Groningen voor in België, Frankrijk, den Eifel, Thuringen en Westphalen.

Slechts zes vindt men in Scandinavië en Gro- ningen te gelijk, terwijl negen andere soorten, en in Scandinavië, en in eene of meer der andere genoemde streken voorkomen ; drie andere soor- ten zijn tot dus verre slechts bij Groningen gevon- den, terwijl de overblijvende vijf soorten, te ver van Groningen verwijderd voorkomen , om aan eene overbrenging fe kunnen denken. Het klein- ste gedeelte is dus slechts uit het. noorden af- komstig, het aanzienlijkste daarentegen -uit- zui- delijk gelegen oorden.

(a) P‚, Driessen, l, c, pag. 85 — 94.

147

Uit de tot dus verre medegedeelde: daadzaken wil ik: thans beproeven, eenige geologische, ge- volgtrekkingen af te leiden,

Het leven van polypen in de Provincie Gronin- gen , iets, hetgeen zeker in geen tijdperk aangeno- men kan worden veel later dan dat, waarin de ge- lijksoortige polypen geleefd hebben, welke in kalk- steen ingesloten zijn, schijnt de veronderstelling weder in het leven terug te roepen van pe Luc (a), welke de Groninger versteeningen , van eenen in de nabijheid aanwezig geweest zijnden kalkheuvel afleidt. Doch welk eene opeenstapeling van voor- onderstellingen ,‚ om dien kalkheuvel geheel te doen verwoesten en des niet te min de stukken er van in wezen te doen blijven !

Doch met zulk een’ heuvel is de zaak geens- zins opgehelderd, want de door mij, als oor- spronkelijk aangemerkte Groninger polypen zijn niet in klompen kalksteen bevat, en hebben dus vroeger geen gedeelte van zulk eene rots uitge. maakt. Naar het mij voorkomt, hebben zij dus in de zee geleefd, welke toen den bodem van ons Vaderland bedekte, en zijn van hunne vroegere standplaatsen, door stormen, als anderzins los- geslagen en op de zandbank gedreven, die nu den Hondsrug vormt. Het aanwezen van die zee is voor het overige wel aan geen twijfel onderhe- vig, want men beschouwe b, v‚ den grond van den Hondsrug , van Drenthe enz. , en steeds zal men

(a) pr Luc, Zettres physiques et morales, tom, V, peg. 263.

148 genoodzaakt zijn te erkenneú, dat zij uit lagen bestaat, wel van verschillende dikte, doch die desniettemin duidelijk vaneengescheiden zijn. Der- gelijke lagen konden onmogelijk ontstaan, anders dan in eene genoegzaam diepe zee, waar alles behoorlijk bezinken kan. In deze zee dus, leef- den verscheiden der Groninger polypen, en hier= door konden zij zich vermengen met de, door rivieren als anderzins in die zelfde zee uitgestor- te stukken van rotsen en versteeningen, welke de omringende bergen leverden; want in het we- zen der zaak is niet alleen de Hondsrug, maar is ook geheel de Noord-Duitsche en Nederlandsche vlakte door die bergen gevormd, of liever over- dekt. Alduszijn eene menigte steenen in die vlak- te aanwezig, uit Scandinavie afkomstig, zoo als zich ook gemakkelijk laat verklaren; want het ontstaan van eene graniet-bergketen, die aan zee grenst, kan niet nalaten den bodem van die zee met brokken te bedekken, die, hetzij met stroo- mingen, die door het opwaarts rijzen der bergen veroorzaakt worden , hetzij door later, op kleiner schaal werkende, gebeurtenissen, gemakkelijk op dien bodem konden verspreid worden. Doch tot deze steenen en eenige ‘weinige versteeningen be- palen zich ook al de stoffen, uit het noorden aangevoerd, De andere bergen, welke die zee om= ringden, hebben zonder twijfel het meeste zand en Ieem , hoewel weinige groote steenen geleverd. Het eerste wordt bewezen door de vele verstee- ningen uit die bergen te Groningen aanwezig; het Iweede wordt in tegenstelling met het noorden

149

begrijpelijk uit de, in eene vroeger Verhandeling reeds door mij vermelde daadzaak, dat de ber- gen, welke de vlakte ten zuiden en westen om- ringen, meestal door normale rotsen bedekt wor= den, zoodat zij niet gelijk de Scandinavische, zich vrijelijk bij het oprijzen in brokken konden verdeelen. —

Men zal dus de eigenlijke steen- en zandfor— matie, dikwerf van de latere vormingen onder- scheiden onder den naam van diluvium, als den bodem der zee moeten beschouwen, die gelijk- tijdig met het ontstaan der bergen, welke heden de vlakte omringen, aanwezig was. De tegen- werping , waarom zich op den bodem van deze zee geene tertiaire lagen gevormd hebben, maar de, in vele opzigten van deze lagen verschillende zand- en steenlaag, is gemakkelijk weg te rui- men, wanneer men onder het oog houdt, dat de verschillende formatiën, welke men kent, heden ten dage niet meer als algemeen overal aanwezi- ge vormingen kunnen beschouwd worden. — Ook is het meer dan waarschijalijk, dat de zand- en steenformatie eigenlijke tertiaire lagen bevat; ten minste, deze zijn in de vlakte ook in ons Vader- land waargenomen door Prof. van Brepa. Ook zie ik niet in, waarom zich de steenen niet over den bodem van die zee konden verspreiden, ter- wijl zich nog op andere plaatsen tertiaire lagen vormden,

«Dat hier niet die menigte versteeningen aange- troffen worden, welke die lagen kenmerken , be- wijst niet veel; want eensdeels kent men geens-

150

zins’ den rijkdom, dien onze grond. in dit opzigt bevat; wie immers geeft acht op denzelven? wie zelfs kent ze onder die klasse van lieden,-die het meest geschikt is om ze waar te nemen? Doch ook aan de andere zijde is het eene. bekende waar- heid „dat versteeningen in eenen grond!, welke uit zand bestaat, zeer gemakkelijk vergaan,

De bij Groningen voorkomende versteeningen, geloof ik als een bewijs voor deze meening omtrent de zand- en steenformatie , te mogen aanzien. Maar waarom zijn deze versteeningen ook niet el- ders voorhanden ? — Ik geloof , dat de plaats, waar zij gevonden zijn, voldoende reden geeft, waarom zij daar behouden konden blijven, en ook waar- om zij daar waarschijnlijk in meerdere hoeveel- heid oorspronkelijk voorhanden waren dan elders, waar men dezelfde zand-, leem- en steensoorten aantreft. Immers de Hondsrug, de eenige plaats’, waar zij bij Groningen aangetroffen worden , is bijna twintig voeten boven de omringende allu- viale gronden ‘verheven en biedt bij eene geringe breedte, dus overal overvloedige gelegenheid tot affoop der wateren, Dit moet noodwendig belet- ten, dat’ het water hier met die kracht in den grond dringt als elders. Hier komen dunne op- pervlakkige leemlagen bij , die het doordringen van het water nog meer belemmeren, zoodat eenige weinige voeten beneden de oppervlakte van ge- noemden rug, de versteeningen beveiligd zijn voor het vernielend doorzijpelend water ; zij liggen daar ten naaste bij even zoo veilig als in eene rots. Doch de betrekkelijke hoogte van den rug moest

151

ook de aanspoeling der van elders komende ‘verstee- ningen bevorderen ‚toen de zee nog de vlakte. be- dekte. Die betrekkelijke hoogte toch, was toen veel aanzienlijker dan nu, dewijl toen, de “aan drie zijden aanwezige alluviale vormingen ont- bráken, De Hondsrug was toen dus eene aan- zienlijke bank, waartegen de stroom brak’, zoo= dat de medegevoerde voorwerpen hier bleven rus- ten.

Zijn deze gronden, waarom de versteeningen in den Hondsrug konden blijven bestaan, en in grooter hoeveelheid voorkomen dan elders, waar- schijnlijk , dan zal het boven, omtrent de steen- en zandformatie aangemerkte , niet als van allen grond ontbloot beschouwd kunnên worden, Im- mers alsdan zijn versteeningen aan die vlakte ei gen, opgespoord, versteeningen, die aan de ge noemde formatie een veel ouder aanwezen doen toekennen dan men gemeenlijk aanneemt; dan ook zal men die formatie kunnen beschouwen, even als zoo vele anderen, die zeer langzaam volgens thans nog werkende oorzaken voortgebragt zijn , wanneer men namelijk met Lyrr, het omhoog rijzen der bergen, als nog heden ten dage plaats hebbende, wil beschouwen. Dit laatste toch is en blijft volgens mijne vroeger reeds, met redenen bekleede en openbaar gemaakte overtuiging, de voornaamste oorzaak, waaraan men het aanwezen der Noordsche steenen in ons Vaderland kan toe- schrijven. Maar hoe is de zand- en steenenforma tie van den bodem der zee honderd en meer voe ten boven denzelven verwijderd gekomen? Veel

152

kan hierop geantwoord worden , en nog meer gissingen kan men neéêrstellen ; doeh, die veel besproken doorbraak der Noordzee, tusschen En- geland en Frankrijk, alsmede het verminderen der wateren in het algemeen, geloof ik om vele rede- nen, dat hier inzonderheid niet in aanmerking kan komen, waarom ik in den tegenwoordigen toestand der wetenschap, dit verschijnsel aan het rijzen van den bodem geloof te moeten toeschrij- ven.

ONTLEED- NATUURKUNDIG ONDERZOEK

VAN EEN’

VOET MET ZEVEN TOONEN,

DoOoR

Dr. LUYTEN, Prosector aan ’s Rijks Hospitaal ter Instructie,

Door mijnen hooggeachten leermeester, Dr. Kerst, in het bezit gekomen dezer misvorming, maakte ik gretig gebruik van de gelegenheid, om dezelve in alle hare bijzonderheden na te gaan. Ik vulde hiertoe de slagaderen, ten einde ook deze meer gemakkelijk in haren loop te kunnen vervolgen. Daar de verdubbeling van twee toonen feeds zeldzamer voorkomt (Mecker , Mandb. der path. Anat., 2B. S. 37), en men niet altijd in de gelegenheid is, dit onderzoek zoo naauwkeu- tig te bewerkstelligen, oordeelde ik de mededee- ling misschien niet geheel en al onbelangrijk.

Niet ín staat, eenige bijzonderheden ten opzigte van het voorwerp , waarvan deze misvorming af= komstig is, mede te deelen, meen ik echter, let- tende op het uitwendig voorkomen, de blanke, zachte huid, het volkomen gemis van haren, te kunnen besluiten, dat hetzelve tot het vrouwelijk geslacht heeft behoord.

154

De vier eerste toonen hebben ongeveer dezelfde lengte; de vierde is echter meer ontwikkeld dan de tweede en derde; “welke beide laatste door middel der huid onderling verbonden zijn, In beïden voelt men afzonderlijk gescheiden kootjes.

De afmeting genomen van de geleding van het eerste kootje van deneersten toon, tot de gele ding van den zevenden toon, met de overeen- stemmende ossa metatarsi, bedraagt 11 Ned. duimen; de lengte van den hiel tot aan den top van den grooten toon bedraagt 24 Ned. duimen.

Het onder de huid gelegen cel- en vetweefsel is in de gewone verhouding; alleen schijnt het tusschen de beide verbondene, toonen eenigzins vaster dan op andere punten,

De spieren leveren de voigende afijking.s egen De musculus eatensor hallucis deelt zich in twee pezen , waarvan de eene op den grooten. toon, de andere op de twee laatste kootjes van den tweeden toon zich vasthecht,. De derde, met den tweeden verbonden toon ontvangt geene uit strekkende spier. De musculus ext, digitorum brevis (pedals) ontspringt op de gewone plaats; deszelfs voorste gedeelte verdeelt. zich in zes pees- strooken, waarvan de twee eerste op beide zij- den van het eerste kootje- van den vierden toon , de vierde op het laatste kootje van den vierden toon, de vijfde en zesde op het laatste kootje des vijfden en zesden toons zich inplanten,

In den voetzool verdeelt zich de muse. flex digitorum brevis in vier pezen , die zich, in tweeën splitsen, ten einde de pezen van den muse,

155

Pers longus door te laten, zich vasthectitende ophet tweede kootje van den tweeden, vijfden en zesden toon. De eerste, derde. en zevende toon bekomen geene pees. — Even als op den rug van den voet door den musc;. extens. hallucis eene pees wordt daargesteld voor den tweeden toon, zoo wordt ook hier eene pees meer dan gewoonlijk gevormd , gedeeltelijk door den #Aezor hallucis longus, gedeeltelijk door den #exor di- gitorum communis , die zich op het laatste koot- je van den tweeden toon inplant. De derde toon ontvangt geene. pees; ook van de muscul? lume bricales en interossei is er geene op dezen toon ingeplant.

…… De arteria pediosa heeft hare gewone rigting. Er komen uit de door haar gevormde bogt, twee arter. interosseae meer dan gewoonlijk, welke zich langs de buiten- en binnenzijde der overtollige toonen verspreiden. De slagaderen der beide verbondene toonen hebben, behalve de van elken toon afzonderlijke, bovendien inmondingen van beide toonen onderling.

“In den voetzool vormt de arteria plantaris int. en ext. den arcus plant. op de gewone wij- ze, twee arteriae perforantes meer dan gewoon- lijk ontvangende, uit de arteriae inteross. van den rug van den voet. De arteriae collaterales der toonen, die uit deze bogt en uit de art. plant. interna voortkomen, zijn ook hier meer- der in getal. Langs elke zijde der toonen ver- spreidt zich eene slagader. Ook hier heeft eene bijzondere verbinding plaats, tusschen. de slagade-

156

ren der twee met elkander verbondene toonen, De inwendige tak namelijk van den derden toon is grooter dan gewoonlijk, en heeft gemeenschap aan de uitwendige zijde met den uitwendigen tak van denzelfden toon; doch geeft bovendien aan de imwendige zijde eenen tak, die zich verbindt met de bogt, die de beide zijdelingsche slagaderen van den tweeden toon vormen. De aderen vond ik in evereenstemming met de slagaderen.

Ten opzigte der zenuwen vindt men alleen daar- in eenig verschil, dat er zich een grooter aantal nervi collater. aan de toonen bevinden. De drie laatste toonen en de uitwendige zijde van den vierden toon, worden zoo als gewoonlijk van takken voorzien door den ramus ext. nervi muse culo-cutanei en den zervus saphen. ext. of pe- dis eat. , terwijl de eerste, tweede, derde en de inwendige zijde des vierden toons van zenuwen voorzien worden door den ramus inf, nervi muss eulo-cutanei en nervus saph. int,

Het beenstelsel wijkt daarin af, dat de vierde toon met het vierde navoetsbeen langer en dikker is dan het tweede en derde, De ossa farsi leve- ren een os cuneiforme meer dan gewoonlijk op , waarvan het eerste minder den wigvorm heeft,

De ossa metatarst zìjn zeven in getal. Het derde is dunner en korter dan de overige, des- zelfs achterste uiteinde is wigvormig, en vertoont op beide zijden eene geledingsvlakte. Op de zij- delingsche oppervlakte van de achterste uiteinden der naast gelegene ossa metatarsi, bevindt zich tevens eene geledingsvlakte, ten einde die van het

157

derde os metatarsi te ontvangen. Dit been komt dan niet tot de ossa tarsten begint ongeveer een’ Ned, duim voor dezelve, zoodat zijn voorste uit= einde, ofschoon korter dan de andere, voor de andere uitsteekt. Overigens geleedt zich het eer= ste os metatarsi met het eerste wigvormig been, het tweede met het tweede, het vierde met het derde, het vijfde met het vierde en het zesde en zevende met het teerlingbeen. De kootjes der toonen verhouden zich zoo als gewoonlijk, be- halve die van den derden toon, welke slechts twee kootjes heeft.

Het beenstelsel van den derden toon is dus gee brekkig gevormd en is het opmerkelijk, dat dit in zulk eene hooge mate in het spierstelsel plaats heeft, dat niet eene spier zich op denzelven vast- hecht. Ook de huid is niet tusschen den tweeden en derden toon gescheiden, waardoor evenwel het gebrek ten opzigte der beweging door gemis van alle spieren wordt te gemoet gekomen. Het vaat- en zenuwstelsel is in alle toonen even volkomen.

Wanneer men dit algemeen overzigt van” ont- wikkeling der verschillende stelsels nagaat, meent men in den eersten oogopslag, dat dit onderzoek pleit voor het gevoelen van den Hoogl. F. Tie- DEMANN, dat het zenwwstelsel het regelende en vormende beginsel is der overige stelsels bij de eerste vorming (a). De verdubbeling of het ge«

(a) Met omzigtigheid geeft genoemde verdienstelijke Hoogl. deze belangrijke stelling in het licht. Men vergelijke TirpemANN etc. Zeitschr. für Physiol.,

158

mis van zenuwen, zoude derhalve oorzaak zijn van verdubbeling of gemis. van organen, Gaarne zou- de de natuuronderzoeker deze stelling aannemen, dewijl hij zoo. doende, een’ stap verder komt, om de duisterheden bij de embryogenesis-.op te hel- deren.

Het zenuwstelsel, volgens. Trepemann het eerst gevormd ‚ zoude vervolgens de wording der overige deelen beheerschen en uit de in het ei voorhan- dene, stof de organen doen ontwikkelen. Het eerste. ontstaan, van het zenuwstelsel. blijft dan nog in het duister, Doch ook dit, indien men de stellingen slechts. kon aannemen , zoo als. zij ons vorden voorgelegd, zoude voldoende opgehelderd zijn, door de Aypothesis van Prévosr en Dumas; die den ouden strijd der zaaddiertjes (doch eenig= zins veranderd) in het leven hebben. teruggeroe= pen, zeggende: « dat niet het geheele hoen of «wander-dier. uit de cercarte. gevormd wordt; «maar. alleen het zenuwstelsel.” Voor de ver- dere. vorming der vrucht is de stelling van” Trene- mAxs-voldoende, Al het duistere dan ten opzigte der eerste vorming zoude zoodoende tot een zeker punt opgeheven zijn, Doch de stelling van Paé=

waar de Schrijver zijn gevaelen met deze woor-

‚ den uitdrukt: » Das, End-Resultat hier mitge- »theilten Beobachtungen und angestelten Betrach- »tunge, ist die Wahrscheinlichkeit (mehr je- »doch wage ich nicht zu sagen) dass das .….. » Nervensystem das regelnde und formende Prin- »cip der thierischen Bildung ist.”

159

vösr en Dumas reeds in het licht verschenen zijns de, ontdekten de schrijvers dergelijke diertjes in de voorttelings-werktuigen der mosselen en slakken. Het zenuwstelsel nu dezer diertjes en der menschen is niet hetzelfde, Zoo doende waren zij genood- zaakt zelve hunne Zheorie omver te werpen (a). Nog trachtte svel de gezegde schrijvers in een toe- voegsel hunne stelling staande te houden, door te verklaren dat het diertje bij het indringen veran- deren kon , Annales des’ sciences, Tom. VIL, p. 454; doch dit is te gedwongen om er slechts eenig geloof aan te kunnen hechten. Wij blij- ven dus ten opzigte van het zenuwstelsel in het duister. — En, moeten wij voor als nog dit toe- schrijven aan een ingeplant vermogen (Nisus for- mativus Buumexsacu) hetwelk dit stelsel volgens bepaalde wetten laat ontwikkelen, dan kan men dit even goed aannemen ten opzigte der overige weefsels. Wij worden hiertoe gedwongen, door dat wij planten zien ontwikkelen zonder zenuw- stelsel ; door dat men bij dieren niet altijd de zee nuwen het eerst kan ontdekken, door dat men in verschillende waarnemingen (Larremanp, Rv- porrur) zenuwen uit werktuigen heeft zien voort- komen zonder nog met hersenen of ruggemerg ver- eenigd te zijn (Zie W. Vrormk, Mandb. der ontl, path., p-292.), eneindelijk, dewijl Cranke

(a) Meermalen namen deze Schrijvers zulk een spoe-

dig besluit, zie mijne Missert. de museulorum rien

bore, p. 2 en 33.

WAT. Tijnscua. D, VIII. St. 2, Je

160

(Meeren, Handb. der path. Anatom., 1 B. p. !42 en 143.) in een door hem ontleed, hoofd en borst missend gedrogt , de zenuwen over het al- gemeen. zag ontbreken. Deze waarneming trekt Trepemann, Zeitschr. für Physiol., p. 19, wel in twijfel, doch de voornaamste reden van dien twijfel schijnt mij toe, dat deze waarneming niet is overeen te brengen met gezegde stelling.

Uit het boven medegedeeld onderzoek blijkt, dat in beide overtollige toonen de zenuwen aan- wezig waren en zich op de gewone wijze verhiel- den, Tot zoo verre pleit deze waarneming voor de meening van F. Trepemann,- dewijl men bij verdubbeling van zenuwen , verdubbeling van too- men zoude kunnen aannemen, Het naauwkeurig onderzoek echter schijnt mij het tegenovergestel- de te bewijzen. De zenuw- en bloedvaten-stel- sels zijn volkomen ontwikkeld in beide toonen. Het regelende beginsel der overige deelen volgens TrepeMANN is aanwezig geweest, — Het spierstelsel echter en het beenstelsel zijn niet in den zorma= len toestand. Het laatste is gebrekkig gevormd, het eerste ontbreekt aan eenen toou geheel.

Gebrekkige vorming van stelsels is dus met vol= komen ontwikkeling van het zenuwstelsel verbon- den, hetgeen strijdt tegen het gevoelen van Prof, Trepemann dat gebrekkige vorming van organen van gebrekkige vorming van het zenuwstelsel zou- de afhangen. Zoowel toch als bij de overige toonen, zouden alle deelen aanwezig moeten ge- weest zijn, dewijl de zenuwen aanwezig waren.

Aannemelijker komt het dus voor, dat alle stel.

161

sels door eene eigene vormkracht zich ontwikkelen , dat deze in het zenuw- en bloed-vatenstelsel op eenen hoogeren trap staat dan in de overige, en dus bij eene, zoo als Warruer zegt in zijn System der Chirurgie, $. 623. « zu grosser (extensiver « bei verminderter intensiver) Stärke des bildenden « Triebes ” de zenuwen en bloedvaten, door hun hooger ontwikkelende vormkracht zich nog vol- komen daarstellen , terwijl andere weefsels ge- brekkig gevormd gevonden worden, Ik eindig dan deze bijdrage met de woorden van onzen ver- dienstelijken Hoogl. W. Vrouik: « Zoo wij de « wijze nagaan, op welke de vrucht zich in het « moederlijk ligchaam ontwikkelt, valt het niet «te ontkennen, dat dezelve zich reeds van den «eersten aanvang af, als een geheel voordoet, «in hetwelk zich niet eerst bet zenuwstelsel « vormt, en, wanneer dit voltooid is, de overige « deelen zich gaan ontwikkelen, maar in hetwelk u alle veeleer een eigen tred houden,"

IL*

BIJDRAGE A0 MORPHOLOGIE per BOLLEN, (MUet eene plaat); DOOR

W. H, pe VRIESE.

Sedert de nasporingen van Frrenrrcm Casturm Mepicos, L. GC. Freviranvs, G. Vrorik en C. H‚ Scuuurz , aangaande de physiologie der bollen, schijnt dit onderwerp niet zoo opzettelijk de aan- dacht der geleerden ‘tot zich te hebben getrok- “ken. Het blijft ondertusschen voor onze weten- „schap allergewigtigst, en, wel verre van te zijn uitgeput , levert hetzelve nog ruimschoots stof op tot onderzoek. Vele verschijnselen toch, in den bol waar te nemen, zijn noch verklaard, noch bekend. Eris geen gebrek aan onduidelijkheid in de uiteenzetting van gevoelens, aan verkeerde be- grippen , aan eene onbruikbare en, bij den voort- gang der organographie, onbestaanbare nomen- clatuur : eene zaak , te meer te bejammeren, daar het hier een onderwerp geldt, waarvan de dui- delijke, op goede gronden gevestigde uiteenzet ting en verklaring den sleutel moet geven vooreen groot deel van onze kennis der organen en bo- venal van den groei, de zamenstelling eu de ont-

163

wikkeling van monocotyledonische stengels.

Het is deze overtuiging, welke mijne aandacht sedert eenigen tijd, meer bijzonder op deze zaak heeft gevestigd. Ik heb in de laatste maanden eenige waarnemingen en proeven gedaan betreffende den groei der bollen, om, zoo mogelijk, in som- mige, naar mijn oordeel nog minder bekende, ech- ter zoo het schijnt door velen voor goed en gron- dig bekend gehouden wordende, zaken, tot meer bepaalde uitkomsten te geraken. Daar evenwel deze nog niet geheel afgeloopen en dus ook niet voldoende zijn , wil ik mij hier slechts tot eene en= kele bijzonderheid bepalen. Moge de mededeeling daarvan niet overbodig geacht, en als een voor- looper van andere bijdragen aangemerkt worden,

Het nu bedoelde verschijnsel isin de horticultuur niet ten eenenmale onbekend. Ik vond er in bo- tanische geschriften, of slechts ter loops, of eene onnaauwkeurige en bijna onverstaanbare vermel- ding en verklaring van, en zie daarin eene reden te meer om er bescheiden de aandacht op in te roepen («).

In het begin van April des vorigen jaars wer- den in den Amsterdamschen hortus de broeibak- ken, waarin de zoogenaamde Kaapsche bolgewas sen in den vollen grond geloweekt worden, op»

(a) De hoofdzaak van mijne waarnemingen ten dezen ù is, op weinige uitzonderingen en wijzigingen pa, door mij op den 23sten April 1840 voorgedragen ín de vergadering der Eerste Klasse van het Koninkl. Nel, Inst, van Wet., Lett, en Schoone Kunsten,

164

geruimd, ten einde eene bijna geheele vernieu- wing te ondergaan. Onder die planten waren twee soorten van Zxia, welke bijzonder mijne aandacht troffen, namelijk Zata lutea en 1. car- mosina, Hort, — Toen men de omringende aarde van die planten wegnam, zag men de bollen om- geven door sneeuwwitte, op lange stelen en in ver= schillende rigtingen geplaatste bolletjes, welke bij den eersten aanblik, toen het verband met de Zxza- bollen zelven nog niet gezien was, eenige gelijke. nís schenen te hebben met den gewonen eetbaren champignon, zoo als die zich somtijds bij zijne eerste ontwikkeling voordoet. Een nader onderzoek deed echter al spoedig den waren aard der zaak kennen. Het waren niet anders dan kleine bol- len op verlengsels of stelen, welker zamenhang met de centrale zelfstandigheid van den bol der Zeta zeer duidelijk zigtbaar was. Het loof zelve de- zer planten was ter hoogte van eenige duimen op- geschoten. (Zie Fig. 2. ecc. d. d. d.)

Eene naauwkeurige beschouwing dier gesteelde bollen moet van zelve leiden tot derzelver phy- siologische beteekenis, welke , naar mijn oordeel , hier niet verre kan te zoeken zijn,

Van de door mij bedoelde gesteelde bollen zag ik er doorgaans twee of drie, zelden meer aan elken bol, waaraan zich dit verschijnsel vertoonde. Deze bollen hadden stelen van 1—5— 10 —15 centimeters lengte en ongelijke dikte; zij waren vleeschachtig, saprijk, en wit van kleur, Im het midden ongeveer bevatteden de stelen eenige wei nige bundels van vaten, doch schenen overigens

165

„

zamengesteld te zijn uit dezelfde elementaire or- ganen, als welke doorgaans worden gezien in de overige steelachtige organen dezer monocotyledo- nische familie. Aan de lucht of aan uitdrooging blootgesteld zijnde, worden deze stelen zeer ligt ingekrompen tot een dunnen fijnen draad. Aan hunne uiteinden dragen zij witte, slechts enkele malen (wanneer zij zich boven den grond vertoo= nen) min of meer paars gekleurde bolletjes, wel- ker ontwikkeling, zoo als ik uit mijn onderzoek meen te kunnen opmaken, met die van den steel zelven in eene gelijke verhouding voortgaat. In den aanvang, datis, als de steel reeds eenige duimen langis, vertoont zich de bol het eerst als een klein, ondoorschijnend puntje. Vervolgens bespeurt men daarin een’ eigen vorm, terwijl de spits van het bolletje fijn uitloopt. Eris eindelijk een duide- lijke rand, eene grens tusschen den bol en den steel zigtbaar, De genoemde rand wordt vervol- gens ter plaatse van de aanhechting zamengetrok- ken, en is nog slechis door de in het midden ge- legene vaten, die uit den steel in den bol door dringen, vereenigd. Doch, ook deze schijnen wel- dra af te sterven , de bol valt af, of laat zich al- thans los, om, op zekeren afstand van de moeder, als 't ware een zelfstandig bestaan te gaan leiden, En hieruit is mede te verklaren hoe het geschiedt, dat, door zijdelingsches ontwikkeling in deze erm ook in andere planten, eene soort van verhuizing plaats heeft, en eene uitbreiding naar verschillen- de punten van den omtrek kan ontstcan, waar- van de plantae stoloniferae, onder de Dicoryle-

186

donen, zoo veelvuldige voorbeelden aanbieden, terwijl daarbij de moederplant niet zelden afsterft.

De pas afgestooten bol toont aan zijne basis in het midden reeds een puntje, zijnde het beginsel van hetgeen men in den gewonen bol doorgaans discus noemt; er ontstaan aldaar al spoedig wore telvezeltjes, de bol doorloopt alle stadiën van ontwikkeling even als zijne moeder en aldus gaat, ook langs dezen weg de immer voortdurende op+ volgende ontwikkeling schier eindeloos voort.

In dezen gesteelden bol nu erkent men een vliesachtig omhulsel, dat eerst eenigzins saprijk en vleeschachtig , denzelven geheel en al omsluit, daarna, door verlies van sappen uitgedroogd , rimpelig en ruimer wordt dan noodig is om den bol te bevatten, en aan de punt zich zamentrekt tot eene, eenigzins spits uitstekende verlenging.

Bij de overlangsche doorsnijding van zulk een bolletje, ziet men zijdelings eene vaste massa, in het midden de centrale substantie en aan den top dier massa ontwaart men reeds het beginsel van den bol voor eene volgende vegetatie, Zoo gaat ook hier als 't ware de reproductie van nieuwe individuën tot in het oneindige voort, en draagt elke, nieuw ontwikkelde knop alweder het begin= sel in zich van eene volgende generatie,

De steel, welke na het afvallen van den bol aan zijn doel (het voortbrengen van een individu) heeft beantwoord, en ook geene voeding meer erlangt, wordt steeds dunner en saploozer ; eindelijk geheel en al te zamen gekrompen zijnde, valt dezelve waar- schijnlijk later van het punt af, waarmede hij aan-

167

gehecht was aan den bol, waaruit hij ontstond , even als vroeger de bol, dien hij droeg, van hem was afgescheiden geworden. (Fig. 3—6.)

In eenige Tulpen , met name Tulipa suaveolens , T. oculus solis, T. Clustana heb ik een ver- schijnsel gezien, dat met het hier boven beschre= vene ongetwijfeld eenige overeenkomst aanbiedt, doch waarvan ik, voor als nog, de mededeeling moet terug houden. In enkele Hyacinthen-bollen zag ik mede dergelijke stengel-, of steelvormige ontwikkelingen, waarbij, even als bij de Tulpen boven genoemd, de moederbol verloopt, de groei echter in geheel tegenovergestelde rigting van den scapus plaats grijpt. )

Tot hiertoe de beschrijving van het door mij waargenomen verschijnsel. Hebben anderen, in- zonderheid de physiologen, reeds op dergelijke verschijnsels de aandacht gevestigd? De bloemis- ten schijnen deze en soortgelijke uitgroeijingen aan de bollen ongaarne te zien; zij geven eene slechte rekening, want in ieder geval, loopt de zaak hier uit op het niet bloeijen van de plant. Er is overigens geen juist begrip aangaande het ont- staan, de benaming, enz. dezer bolletjes. Men spreekt van zinkers , uitloopers, tulpendieven, enz. ; alle welke benamingen geene juiste bestem- ming hebben en zeker ieder voor zich op bijzon- dere verschijnsels in den groei der bollen behooren te worden toegepast.

Men mag met goede reden onderstellen dat F. C. Mepreus eene zaak, met die, welke wij hier boven beschreven hebben, overeenkomstig, bedoeld

168

heeft, terwijl hij handelt over de Allium ni= gram, L. Ik was, tot dus verre, niet in de ge- legendheid om deze plantsoort in betrekking tot het verschijnsel, hetwelk Meprcus hier schijnt te bedoelen, te onderzoeken: De scherpzinnige ge= leerde laat er zich aldus over uit: « Woch ganz «anders ist es bei Allium nigrum, L. Mier uentspringen dergleichen ästigen Verläünge- wrungen aus dem festen Körper der alte Zwie- «len; aber diese Verlängerungen sind nicht «mit den Schuppen verwachsen, sondern sie «sind ganz frei. Viele dieser ästigen Verlän- «gerungen liegen in Wurzelgestalt wagerecht «nm Bodem im Umkreise um die alte Zwiebel «herum, sind oft einen Zoll lang, und am « Ende derselben stehen die jungern Brut- « zwieblen an. u. s. w. " (a).

De Tristan heeft over boldragende knoppen eene opzettelijke verhandeling geschreven, waar- in evenwel het hier door ons bedoelde verschijn= sel niet is behandeld, en in ’t bijzonder Colchi- cum autumnale en Allium vineale in hare ver- schillende ontwikkelingstijdperken worden be- schouwd. Er ontbreekt daarbij echter eene rig- tige beschouwing der deelen, én in de verlenging

(a) F. C. Mepreus, Kritische Bemerk. über Gegen- stände aus dem Pflanzenreiche, 1stes Bandes zwei tes Stück; en dcta Ac. Theod.-Pal., Tom. VI. De inzage van beide deze stukken ben ik ver- schuldigd aan Prof. G. Vrourk, zijnde mij der zelver inhoud te voren oubekend geweest,

169

zelve welke den bol draagt, én in den bol zel. ven, die, zoo ik wél oordeel , daarbij niet zoo zeer op die verlenging geplaatst, dan wel als eene voortzetting van dezelve te beschouwen is. Met andere wvoorden: de centrale substantie van den gesteelden bol vangt dáár reeds aan bij het punt der aanhechting aan den moederbol en doorloopt alzoo gewis de substantie der verlengsels aan welker punt voorts geen nieuwe bol te zien is, Eene na- dere beschouwing van de ontwikkeling diens bols zal ons in het vervolg met zekerheid op dit verschil wijzen. Hetgeen ne Tristar alzoo heeft afgebeeld , is, met hetgeen wij hier bedoelen, niet hetzelfde te achten, Zijne waarnemingen verdienden even wel eene meer algemeene bekendheid (a).

Het kan zijn dat behalve beide deze schrijvers . ook anderen van de hier door mij bedoelde-zaak eenige melding gemaakt hebben. Eene vlijtige nasporing echter heeft mij niets van dien aard doen kennen. Indien iemand welligt waarne- mingen, hetzij eigene, hetzij van anderen mogte hebben of kennen, met derzelver mededeeling zal hij mij zeer verpligten. Van mijn’ kant zal ik dezelve dankbaar erkennen en vermelden. Overi- gens meen ik der physiologie geene ondienst te

(a) Zie: Mist. des diveloppemens de quelques gemmes bulbiferes, et principalement de celles du Colchi- gue. Par Mr, pr Tuisran, Mém. du Mus. d Mist. MNat., Tome X. Paris 1823. p. 36, Pl, I et II. Aangeh, door den geleerden TagvinanNus in zij- ne J'hysiologie,

170

zullen hebben gedaan, door eene zaak, waarop in den nieuweren tijd niemand oplettend scheen, en waarop voor eene halve eeuw Meprous welligt gedoeld heeft, onder de aandacht te brengen («).

Laat ons, ten einde een juist begrip van onze gesteelde bolletjes